Druga części artykułu dotyczy najważniejszych tez przedstawionych przez Feliksa Konecznego w jego nauce porównawczej o cywilizacjach, jak również o cywilizacyjnym miejscu Polski w Europie...
Feliks Koneczny jest zaliczany przez światowej sławy profesorów - Arnolda Toynbee i Antona Hilckmana do czołowych myślicieli dwudziestego wieku. Jego myśli zawarte w szeregu dzieł są porównywane z rozważaniami Oswalda Spenglera i samego Arnolda Toynbee. Ponad wszelką wątpliwość, był on prekursorem nauki o cywilizacjach.
Na początku trzeba podkreślić, że jego koncepcja cywilizacji odrzuca podstawowe założenia wielu historiozofów i historyków cywilizacji
Najważniejszymi dwoma z nich były założenia, że po epoce dzikości i barbarzyństwa standardy cywilizacyjne wyznacza Europa zachodnia, i że cywilizacja obejmuje głównie dobra materialne (techniczne i ekonomiczne) oraz organizacyjne (państwo, wojsko i inne instytucje); zaś kultura jest odrębnym bytem który zawiera religię, moralność, sztukę, naukę, obyczaje itp..
Cywilizacja jest według Konecznego „metodą ustroju życia zbiorowego”. Uważał on, że było w dziejach ludzkości wiele cywilizacji i że nie istnieje i istnieć nie może, jedna wspólna cywilizacja ogólnoludzka...
Cywilizacjami rządzą prawa cywilizacyjne a nie kultury. Już pod koniec XIX wieku Koneczny stworzył teorię, której jądro stanowił pogląd o istnieniu wielu cywilizacji które wzajemnie się zwalczają.
Feliks Koneczny był i jest dla Polaków postacią wyjątkową, gdyż większość swoich studiów poświęcił ważnym aspektom procesu rozwoju cywilizacji na terenach państwa polskiego; w okresie I Rzeczpospolitej, oraz późniejszych czasów rozbiorowych i porozbiorowych...
Koneczny widział cywilizację jako nadrzędny zbiór różnych kultur, które się wzajemnie przenikają na określonym obszarze geograficznym...Według niego, polska cywilizacja była cywilizacją łacińską.
W rozważaniach cywilizacyjnych Konecznego, ważna jest jego pierwsza refleksja nad stosunkiem Polski do Europy i naszej wartości cywilizacyjnej w ogóle... Jego artykuł „Polska w kulturze powszechnej” (1917) rozwinął się w dwutomowe dzieło. Był to jednocześnie początek prac nad książką „O wielości cywilizacyj”.
Pierwszą obszerniejszą pracą historiozoficzną Konecznego było opublikowane w 1921 r. „Polskie Logos a Ethos. Roztrząsanie o znaczeniu i celu Polski.”
Koneczny uważał, że upadek I Rzeczypospolitej był spowodowany mnogością kultur na jej rozległym terytorium, gdyż kultury te należały do odmiennych cywilizacji. W efekcie w XVII-wiecznej Polsce nastąpiło wymieszanie elementów kultury łacińskiej ze stojącą od niej niżej, kulturą turańską... Bierze też pod uwagę wpływy innych kultur z cywilizacji bizantyjskiej i żydowskiej...
Przede wszystkim jednak, Koneczny rozważał jaki jest cel istnienia Polski jako państwa i Polaków jako narodu.
Cel ten pojmował nie jako wartość nadaną przez „kogoś” i raz na zawsze, ale jako wybraną w sposób wolny ideę przewodnią, wokół której koncentrują się wysiłki narodu w danym okresie historycznym...
Idea taka miałaby wynikać z wykazanych w okresie rozwoju narodu predyspozycji (kultury) i uwzględniać potrzeby całej społeczności... Koneczny twierdził, że miano narodu przysługuje tylko tym wspólnotom, które posiadają właśnie taki cel, inny niż własne przetrwanie... Jeśli celu nie ma, narody padają...
W swoim najważniejszym głośnym dziele "O wielości cywilizacyj" (1935), wydanym w 1962 w tłumaczeniu pod tytułem „On the Plurality of Civilisations”, Koneczny przekonywał, że między cywilizacjami nie może być syntez, gdyż sprzeczności między różnymi etykami (lub ich brak) są nie do pogodzenia, a próby ich dokonania kończą się zdominowaniem jednej cywilizacji przez drugą.
Dominującą zwykle zostaje ta, która nakłada na ludzi mniejsze obowiązki moralne. Alternatywą jest powstaniem „acywilizacyjnej masy”, niezdolnej do rozwoju a często również do przetrwania.
Koneczny wyjaśniał mechanizm asymilacji religii i ideologii przez społeczeństwa o różnych typach cywilizacji. W Polsce według Konecznego oprócz nastąpiło zderzenie dominującej cywilizacji łacińskiej, głównie z wpływami cywilizacji bizantyjskiej i turańskiej oraz żydowskiej...
Żeby cokolwiek wyjaśnić z tez Konecznego, potrzebne jest chociaż syntetyczne przedstawienie głównych różnic w historycznie ogarniających Polskę cywilizacjach...Są to dane zebrane z różnych źródeł.
Cywilizacja łacińska
Ukształtowała się w okresie średniowiecza, a najważniejszym czynnikiem ją tworzącym był Kościół katolicki...Objęła społeczeństwa Europy zachodniej i środkowej oraz Ameryki; panuje wszędzie tam, gdzie religią dominującą jest katolicyzm lub wywodzące się z niego wyznania protestanckie... Jej etyką jest etyka katolicka...
Cywilizacja łacińska przejęła greckie pojęcia prawdy i nauki, piękna literatury i sztuki oraz prawo rzymskie, które rozwinęła w duchu zasad chrześcijaństwa...
W polityce narzuca władzy i rządzącym te same prawa moralne...Dąży do rozwinięcia jak największego wpływu społeczeństwa na władzę i państwo... Uznaje dualizm prawa (prawo prywatne i publiczne) i wyższość etyki nad prawem, które to prawo powinno podlegać ocenie moralnej.
W ekonomii najwyżej ceni własność ziemską. Dąży do zapewnienia ludzkiemu społeczeństwu samodzielności ekonomicznej, tj. posiadania własnego warsztatu pracy który może utrzymać rodzinę... W prawie rodzinnym i małżeńskim uznaje tylko małżeństwa monogamiczne, trwałą organizację rodziny oraz jej emancypację spod władzy przywódcy rodu...
Cywilizacja bizantyńska i bizanyzm niemiecki
Koneczny wyjaśnia złożoność tej cywilizacji i uważa że pozostawiła na dziejach i kulturze polskiej bardzo trwały ślad.... Cywilizacja Bizantyjska została ukształtowana w Cesarstwie rzymskim, a następnie w Cesarstwie Bizantyjskim, na przełomie starożytności i średniowiecza...
Religią tej cywilizacji było chrześcijaństwo, ale głosiła ona zwierzchność władzy politycznej nad duchową i niezależność polityki od moralności. Według Konecznego doprowadziło to do trwałej schizmy w Kościele.
Państwo w cywilizacji bizantyńskiej tworzyło potężny aparat władzy i biurokrację a także bardzo rozbudowane prawo, regulujące wszystkie dziedziny życia. Rozrośnięty do przesady aparat państwowy powodował niedorozwój społeczeństwa, upadek nauki, sztuki i literatury.
Cywilizacja ta nie upadła jednak razem z państwem bizantyjskim, gdyż wcześniej na przełomie IX i X wieku opanowała znaczną część Niemiec, Francji i Włoch (bizantyzm niemiecki)...
Późniejszymi wcieleniami cywilizacji bizantyńskiej w Niemczech były zakon krzyżacki i Prusy. Podobnie jak na wschodzie cywilizacja ta wykształciła prawosławie, tak na zachodzie wykształciła protestantyzm,
Protestantyzm, podobnie jak prawosławie, uznał dominację władzy politycznej nad kościelną (cuius regio, eius religio). Zdaniem Konecznego cywilizacja bizantyńska miała, aż do ostatnich czasów, znaczny i negatywny wpływ na większość państw zachodnich, co wyraża się m.in. w rozbudowie biurokracji i prawa ograniczającego coraz więcej dziedzin życia, eliminacji etyki z życia zbiorowego oraz militaryzacji.
Cywilizacja turańska
Termin „turanizm” wywodzi się z perskiego słowa „turan”, którym określano region Azji Środkowej... Zdaniem Feliksa Konecznego, istnieją cztery zasadnicze cechy „stepowej” cywilizacji turańskiej - lokalizm religijny (w przeciwieństwie do uniwersalizmu), militaryzm organizacji społeczeństwa, państwowość oparta na prawie prywatnym oraz brak pojęcia narodowości.
Cywilizacja turańska była plemienna, nie rozwinęła trwałych więzi społecznych wyższych niż rodowe, ludność łączyła się natomiast w celach wojennych w ordy, które w razie powodzenia mogły przybrać potężne rozmiary; nigdy nie były jednak trwałe i rozpadały się wraz ze śmiercią wodza lub jego porażką.
Największe ordy utworzyli Hunowie, Turcy i Mongołowie, do tej cywilizacji należą także Rosjanie i Kozacy (turańsko-słowiańskie kultury moskiewska i kozacka). Władców nie obowiązuje moralność (stąd Koneczny mówił o indywidualizmie tej cywilizacji).
Nie rozwinęła żadnej z nauk, jednak miała zdolność szybkiego przyswajania sobie wszelkich wynalazków w dziedzinie wojskowości.
Pozornie panował w niej indyferentyzm religijny, jednak często religia była w jej ramach wykorzystywana jako przyczyna wojen, nie miała natomiast nigdy wpływu na moralność publiczną czy stosunki społeczne.
Uznawała równoprawność monogamii, poligamii i konkubinatu
Cywilizacja żydowska
Żydzi, to początkowo nazwa członków plemienia Judy, należącego do wspólnoty plemiennej pochodzenia semickiego (12 plemion izraelskich), potem zamieszkującego starożytną Judę ze stolicą Jerozolimą, stopniowo rozszerzona na wszystkich wyznawców judaizmu.
W cywilizacji żydowskiej całość życia społecznego podporządkowana jest prawu religijnemu, które wywodzi się z Tory, oraz późniejszych wpisów i komentarzy do niej (przede wszystkim Talmudu) co oznacza że zmieniało się ono pod wpływem zmiennych okoliczności historycznych.
Talmud jest zbiorem komentarzy do biblijnej Tory, w którym wyjaśniono, jak przestrzegać prawa zawartego w Torze w warunkach, jakie zapanowały wśród Żydów podczas i po okresie niewoli Babilońskiej . Dla wyznawców tradycyjnego judaizmu Talmud jest rodzajem obowiązującego katechizmu.
Niewola babilońska to określenie wygnania Judejczyków z Judy, trwającego od 586 do 538 roku p.n.e.... Była najistotniejszym doświadczeniem dziejowym, które wpłynęło na rozwój cywilizacji żydowskiej. Chociaż część Żydów wróciła później do Palestyny, a nawet ponownie stworzyła niezależne państwo żydowskie, jednak od jej czasu większość Żydów żyje w rozproszeniu, określanym przez Konecznego jako Golus (wygnanie).
W niewoli babilońskiej Żydzi z konieczności porzucili część swoich praw która określały zasady ekonomiczne, przejęli zaś pojęcia ekonomiczne ówczesnej Babilonii w której żyli.
Wtedy po raz pierwszy zajęli się na dużą skalę handlem. Według Konecznego, kupcy żydowscy, w przeciwieństwie do kupców innych cywilizacji, zaczynali swoją działalność od razu od wielkiego handlu międzynarodowego, a dopiero wiele później zajęli się handlem detalicznym.
Od tamtego czasu najistotniejszymi elementami ekonomii żydowskiej była wyższość własności ruchomej nad nieruchomą i oparcie się na kredycie jako podstawie działalności. Z racji chrześcijańskiego zakazu lichwy, Żydzi w średniowiecznej Europie zajęli się bankowością, osiągając w niej monopolistyczną pozycję.
Istotną cechą wyrosłą z życia w rozproszeniu jest też brak przywiązania Żydów do ziemi i lokalnego patriotyzmu.
Zdaniem Konecznego istnieje cztery główne religie żydowskie (mozaizm, judaizm, chasydyzm i pogaństwo żydowskie opisane w Biblii), które jednak różniąc się od siebie w wielu kwestiach, uznają to samo prawo i tę sama moralność (moralność w cywilizacji żydowskiej wywodzi się z prawa).
Wszystkie religie te łączy postrzeganie Żydów jako Narodu wybranego przez Boga. Podstawowym wyróżnikiem moralności żydowskiej jest dla Konecznego jej dwoistość, tj. odmienne zasady jakie mają w niej obowiązywać w stosunkach między Żydami i w stosunkach Żydów z nie-Żydami (gojami).
Żydzi uznawali konieczność przestrzegania praw narodów wśród których żyli, lecz uzasadniali to jedynie dążeniem do zachowania pokoju.
W prawie małżeńskim, początkowo preferowana była poligamia, jednak w średniowieczu przeważać zaczęła monogamia, która od XIII w stała się jedyną dopuszczalną formą małżeństwa.
-----------------------------
Wydaje się rzeczą zupełnie zrozumiałą, że przenikanie się tych cywilizacji na rozległych terenach I Rzeczpospolitej i w czasie późniejszym (rozwój miast, przemysłu, komunikacji i handlu) musiało spotykać się z reakcjami i kontr-reakcjami ich środowisk... Wielokulturowość w Polsce miała swoje konsekwencje.
Rozszerzone podejście i szerokie omówienie nauki porównawczej o cywilizacjach Feliksa Konecznego z uwzględnieniem jego późniejszych modyfikacji zawarł Józef Kossecki w książce „Podstawy nowoczesnej nauki porównawczej o cywilizacjach. Socjologia porównawcza cywilizacji” (2003).
Wracając do tez Feliksa Konecznego i jego postrzegania na odmiennych od jego założeń pojęć cywilizacji i ich klasyfikacji, jakie proponują różnych badaczy, warto podsumować że jego główne przesłanie:
„Najważniejszym celem każdego narodu i Polski być powinno głoszenie i dowodzenie nadrzędności prawa moralnego nad dążeniem za wszelką cenę do skuteczności w polityce...”
W przemowie do angielskiego tłumaczenia „ O wielości cywilizacyj” Arnold Toynbee napisał:
„Koneczny osiągnął to wszystko co mógł osiągnąć w ciągu życia, które było burzliwe i tragiczne, a długie. Osobista historia polskiego myśliciela jest obrazem tego, czym jest historia polskiego narodu. „Nieposkromiony” – jest przymiotnikiem jakie słowo „Polska” wywołuje w niepolskich umysłach.”
