Dokładnie 100 lat temu, 5 listopada 1918 roku, do pierwszego lotu bojowego samolotem noszącym polskie barwy wystartowali z lwowskiego lotniska Lewandówka por. pilot Stefan Bastyr i por. obserwator Janusz de Beaurain. Lecąc samolotem Hansa-Brandenburg C I (lub Oeffag C II) zbombardowali oddział ukraiński w rejonie lwowskiego dworca kolejowego. Dla upamiętnienia tego wydarzenia aż do 1931 roku w dniu tym obchodzono Dzień Lotnictwa Polskiego.
Drugi lot bojowy wykonała załoga por. pil. Bastyr i ppor. obs. Władysław Toruń. 7 listopada por. Stefan Stec a 8 listopada por. Bastyr i por. de Bauerin wykonali loty transportowe do Krakowa w celu zorganizowania pomocy wojskowej dla walczącego Lwowa. Od 5 do 22 listopada por. Bastyr (22 listopada awansowany na stopień kapitana) wykonał najwięcej (28) lotów bojowych jako pilot. Wśród obserwatorów najwięcej lotów w okresie walk o Lwów wykonali ppor. Toruń (27) i kpt. Kazimierz Kubala (16).
Jakie były ich wcześniejsze i dalsze dalsze losy?
Mjr pil. inż. Stefan Bastyr VM, 4xKW (1890 + 1920 we Lwowie) w armii austro-węgierskiej służył od 1914 w artylerii a od 1915 na własną prośbę w lotnictwie jako obserwator, gdzie wykonał około stu lotów bojowych i stoczył kilka walk (w tym jedną zwycięską) z samolotami nieprzyjaciela. Po zajęciu lwowskiego lotniska i austriackich samolotów codziennie wykonywał w trakcie walk polsko-ukraińskich o Lwów loty bojowe. Odznaczył się też w walkach z formacjami ukraińskimi pod Dublanami w początkach grudnia 1918, a w 1920 w trakcie walk z bolszewikami wyróżnił się w akcjach bojowych przeciwko kawalerii Budionnego, w obronie Lwowa oraz w bitwie pod Brodami. 27 maja 1920, już jako szef lotnictwa 6 Armii, dowodził w powietrzu sześcioma kolejnymi atakami 3 dywizjonu lotniczego podczas ataków na pociągi pancerne stojące na stacji kolejowej Malewannaja i na transporty wojskowe nieprzyjaciela. Następnie, wraz z lotnikami amerykańskimi z Eskadry Kościuszkowskiej, dokonywał ataków na kawalerię bolszewicką. Zginął 6 sierpnia 1920 na lotnisku Lewandówka we Lwowie za sterami Fokkera D VII. Okoliczności katastrofy nie zostały do końca wyjaśnione, ale najprawdopodobniej spowodowana ona była chorobą serca pilota. Pogrzeb odbył się 10 sierpnia 1920 w kwaterze dowódców na Cmentarzu Obrońców Lwowa.
Mjr pil. inż. Stefan Stec VM, 3xKW (1889 + 1921 w Warszawie) w armii austro-węgierskiej służył od 1914; od 1915 jako obserwator a od 1918 jako pilot. W walkach powietrznych zaliczono mu trzy zestrzelenia, otrzymał austriackie i pruskie odznaczenia wojskowe. Pierwszy lot bojowy w polskich barwach wykonał 7 listopada, bombardując stanowiska ukraińskie. 9 listopada wykonywał lot z prof. Stanisławem Strońskim w celu zorganizowania w Krakowie odsieczy dla Lwowa. Samolot został uszkodzony przez ogień przeciwlotniczy i Stec musiał lądować przymusowo pod Łańcutem. 15 listopada wykonał lot do Warszawy z meldunkami dla Naczelnika Państwa. Do zakończenia walk we Lwowie wykonał 19 lotów bojowych. Po ukończeniu studiów we Francji wrócił w 1920 do kraju i zaangażował się w uruchomienie krajowej produkcji lotniczej. 11 maja 1921 zginął w katastrofie lotniczej na lotnisku na Polu Mokotowskim w Warszawie. W 1935 szczątki mjr. Steca i ppłk. Torunia pochowano na Cmentarzu Obrońców Lwowa.
Ppłk obs. inż. Władysław Toruń VM, 4xKW (1899 + 1924 w Warszawie) w armii austro-węgierskiej służył w marynarce wojennej a od 1916 w lotnictwie marynarki wojennej. Do października 1918 spędził w powietrzu ok. 1000 godzin. W czasie walk o Lwów wykonał 27 lotów bojowych a 27 listopada poleciał z pil. Stefanem Stecem do Warszawy z meldunkiem dla Naczelnika Państwa. Aż do maja 1919 brał udział w dalszych walkach wokół Lwowa. Następnie objął dowództwo III Ruchomego Parku Lotniczego i warsztatów lotniczych we Lwowie. Po wojnie polsko-radzieckiej został komendantem II Parku Lotniczego 2 Pułku Lotniczego w Krakowie. W maju 1922 podczas lotu z Krakowa do Lwowa miał wypadek lotniczy koło Rzeszowa, w wyniku którego doznał złamania czterech żeber oraz podupadł na zdrowiu. W październiku 1922 został kierownikiem Centralnych Warsztatów Lotniczych w Warszawie. Zmarł 10 sierpnia 1924 w Szpitalu Ujazdowskim w Warszawie na skutek ciężkich obrażeń w następstwie nieszczęśliwego wypadku przy naprawie instalacji elektrycznej w mieszkaniu. W 1935 jego szczątki zostały przeniesione z Cmentarza Powązkowskiego w Warszawie na Cmentarz Obrońców Lwowa we Lwowie.
Gdy w latach 70. zaplanowano i rozpoczęto za rządów radzieckich równanie z ziemią i profanowanie mogił na Cmentarzu Obrońców Lwowa, kilku Polaków, w tym Maria Tereszczakówna przeniosło, w celu ratowania szczątków bohaterów, ciała kilku zasłużonych Polaków (m.in. mjr. Stefana Bastyra, mjr. Stefana Steca i ppłk. Władysława Torunia oraz m.in. gen. Tadeusza Jordan-Rozwadowskiego, gen. Wacława Iwaszkiewicza-Rudoszańskiego, dowódcy obrony Lwowa Czesława Mączyńskiego, arcybiskupa Józefa Teodorowicza i ks. Gerarda Szmyda) w inne miejsca pochówków, które jednak – po śmierci świadków – do dziś pozostają nieznane z wyjątkiem miejsc pochówku abp Teodorowicza i ks. Szmyda).
Gen bryg. obs. inż. Janusz de Beaurain VM, 4xKW (1893 +1959? w Edynburgu) od 1914 służył w 1 Pułku Artylerii Legionów Polskich i POW (1916-1917 służył jako obserwator lotniczy w armii austro-węgierskiej). 2 listopada 1918 roku uczestniczył w przejęciu lotniska Lewandówka we Lwowie z rąk austriackich, 3 listopada objął dowództwo nad organizującym się oddziałem lotniczym, który wkrótce nazwany został II Bojową Eskadrą Lotniczą, 5 listopada uczestniczył w pierwszym polskim locie bojowym a 12 listopada podczas ataku lotniczego na Sokolniki został poważnie raniony w rękę. Podczas obrony Lwowa odbył 8 lotów. Po wyleczeniu był krótko szefem sztabu Dowództwa Wojsk Lotniczych, 1921-28 służył w zakładach badań i produkcji lotniczej (1925-1928 jako kierownik CZL w Warszawie) a 1935-38 był zastępcą dowódcy lotnictwa (na zdjęciu z września 1931 roku przyjmuje meldunek od por. Protasiewicza). Odwołany 1938 wraz z gen. Ludomiłem Rayskim, 1939 internowany w Rumunii, 1940 po stażu we francuskim lotnictwie ewakuowany do Wielkiej Brytanii, gdzie internowany i przeniesiony w stan nieczynny a potem w dyspozycji Naczelnego Wodza.
Mjr obs. mgr farm. Kazimierz Kubala VM, 4xKW (1893 + 1976 w São Paulo) od 1914 służył jako obserwator lotniczy w armii austro-węgierskiej a nastepnie w polskim lotnictwie w walkach z Ukraińcami i bolszewikami. Od 1922 ponownie w Wojsku Polskim. Był członkiem Polskiej Misji Zakupów Wojskowych we Francji, 1926 i 1929 wraz z mjr. pil. Ludwikiem Idzikowskim uczestniczył w dwóch nieudanych próbach przelotu z Europy do Ameryki nad Atlantykiem. W 1930 sporządził i rozesłał memoriał oskarżający szefa Departamentu Żeglugi Powietrznej Ministerstwa Spraw Wojskowych płk. Ludomiła Rayskiego i szefa gabinetu Ministra Spraw Wojskowych płk. Józefa Becka o zły stan polskiego lotnictwa i zdradę państwowych interesów, w związku z czym został skazany na 7 miesięcy pozbawienia wolności; wydalono go też z korpusu oficerskiego. Zamieszkał w Brazylii, gdzie zmarł. (Na zdjęciu z końca lat 20. stoi w towarzystwie mjr. Jamesa Doolittle i porucznika J. Parkera z amerykańskiej eskadry lotniczej.)
fot. NAC
