„Misją Najwyższej Izby Kontroli jest dbałość o gospodarność i skuteczność w służbie publicznej dla Rzeczypospolitej Polskiej”, a jednym z przejawów realizowania tej misji są kontrole wydawania grosza publicznego w domenie nauki. Co prawda ta domena w sposób wyraźny jest niedofinansowana, ale zarazem dotknięta wieloma plagami, które powodują marnotrawstwo grosza publicznego. Wielokrotnie na ten aspekt zwracałem uwagę, jako szary obywatel, który grosza publicznego na uprawianie nauki nie otrzymuje, a jednocześnie nie ma szans na uzyskanie informacji, na co jego pieniądze – jako podatnika, księgowane po stronie wydatków na naukę – tak naprawdę są przeznaczane.
Takie trudności występowały w czasach funkcjonowania Komitetu Badań Naukowych i nie ustąpiły po jego transformacji w Narodowe Centrum Nauki, które w ciągu ostatnich ośmiu lat przekazało blisko 7,5 mld zł na badania podstawowe. Nie jest to dużo w porównaniu z bogatszymi krajami europejskimi, ale jednak jest to kwota, za którą coś można w nauce zrobić. W PRL środków na naukę było wielokrotnie mniej, a sporo osiągnięć naukowych jednak notowano. W ramach wymiany za polskie czasopisma/publikacje naukowe można było zgromadzić potężne zasoby biblioteczne, nieróżniące się tak bardzo od zagranicznych.
Obecnie mamy więcej uczelni, więcej profesorów, lepszą infrastrukturę na poziomie europejskim, a wiele czasopism naukowych zniknęło i brakuje podręczników dla studentów.
Jest zatem uzasadnione pytanie, czy środki przeznaczone na naukę są dobrze wydawane i jakie przynoszą korzyści ? Niestety szary obywatel zainteresowany nauką łatwiej pozna wyniki projektów naukowych realizowanych w USA, mimo że nie płaci na nie ani grosza, niż w Polsce, choć projekty naukowe finansowane są z jego kieszeni.
Na początku listopada NIK ujawnił raport z kontroli Narodowego Centrum Nauki – polskiej agencji od wydawania pieniędzy na naukę, która obywateli zainteresowanych zasadami i efektami finansowanych projektów uważa za konkurencję, i to nieuczciwą, o czym informowałem już opinie publiczną.
NIK w raporcie podkreśla, że „zasadniczy mechanizm weryfikacji rozliczeń projektów polegał na analizie informacji przekazywanych przez samych beneficjentów” a zatem pozytywne rozliczenie realizowanych projektów zależy głównie od uczciwości ich realizatorów, i to w sytuacji, gdy nieuczciwość akademików, zwykle wykrywana/ujawniana przez sygnalistów jest alarmująca.
NIK ujawnił szereg nieprawidłowości, zwracając uwagę na ”brak wypracowanej metodologii oceny wpływu badań podstawowych na rozwój nauki polskiej”. Skoro zainteresowany obywatel nie otrzymuje od agencji informacji o objawach tego wpływu, może sądzić, że jest on bezobjawowy.
Ciekawe są informacje NIK o zespołach decydujących o wydawaniu publicznego grosza. NIK podaje, że „weryfikacja kandydatów na członków tzw. Zespołu Identyfikującego odbywała się do listopada 2018 r. na podstawie nieudokumentowanych rozmów telefonicznych”. Czyli tak naprawdę nie wiemy, jakie są kwalifikacje intelektualne i moralne zespołów dzielących grosz publiczny. Co więcej, wnioski o finansowanie badań opiniowane są arbitralnie przez tak dobieranych ekspertów i te wnioski nie podlegają żadnej procedurze odwoławczej !
Rada NCN działa w oparciu o rozmaite przepisy i członkowie Rady byli zobowiązywani do oświadczeń o ich znajomości, ale nie do ich przestrzegania ! W systemie akademickim mamy ogromny urodzaj na różnorodne przepisy etyczne/dobre praktyki i brak odpowiedzialności za ich nieprzestrzeganie.
Jakoś to się odbywa według reguł ze znanej fraszki Jana Sztaudyngera:
Postanowiono w lesie wreszcie wydać prawa.
Co może robić niedźwiedź, co lis, co trawa.
Uradzono przepisy, nowele, ustawy,
Osobno dla niedźwiedzi, dla lisów, dla trawy.
A potem prawodawcy, co prawa wydali,
Schodzili w bok przed misiem, a trawę deptali
Niestety takie są standardy wdrożone do naszego systemu akademickiego, których żadna reforma nie zdołała naruszyć.
Po przeprowadzonej kontroli NIK przestawiła ministrowi nauki szereg wniosków naprawczych, w tym konieczności „przeprowadzenia przez ekspertów naukowych kontroli następczej projektów, dla których nie upłynął pięcioletni termin od ich zakończenia.” Ja niektóre owoce projektów jako podatnik kontrolowałem, uznając je jako nic/niewiele wnoszące do nauki, a nawet stanowiące zagrożenie dla podmiotów gospodarczych, o ile by na takiej wiedzy chciały opierać swoje gospodarowanie. Ale czy ktoś powoła takiego na eksperta od takich projektów ?
Tekst opublikowany w tygodniku Gazeta Polska 48 – 25 listopada 2020 r.
