Józef K Józef K
15894
BLOG

Mitologia egipska - początki religii

Józef K Józef K Kultura Obserwuj notkę 55

 

Tekst niniejszej noty jest od czasu do czasu modyfikowany. Ostatnia modyfikacja: 9.05.2011


Warto zdobyć pewną wiedzę na temat początków religii i ich rozwoju. Większości ludzi "wierzących" taka wiedza albo nie jest potrzebna, albo nie zdają oni sobie sprawy z bogactwa wiedzy, którą można już znaleźć w dostępnych źródłach. Można wszak wierzyć "na wiarę" (ślepo akceptując wszystko, co głoszą kapłani danej religii), można wierzyć "świadomie" (znając historię i szczegóły danej religii), można wreszcie dojść do "własnej wiary", w której kapłani i Kościoły nie są potrzebne. No i, oczywiście, można nie wierzyć "w ogóle" (agnostycyzm, ateizm), choć to też jest pewną formą wiary.

Sam zająłem się tą tematyką pewnie dlatego, że stałem się wystarczająco stary, aby zacząć głębiej myśleć.

Po wstępnym zapoznaniu się z różnymi religiami doszedłem do wniosku, że w istocie wszystkie one są do siebie podobne. Odzwierciedlają one odwieczną tęsknotę człowieka, który szuka duchowego wsparcia w pełnym niebezpieczeństw i niesprawiedliwości życiu materialnym i pragnie pomyślnego "życia pozagrobowego" czyli "zbawienia". Dlatego ludzie niesłychanie łatwo wierzą w zjawiska nadprzyrodzone: cuda, wizje, "boskie objawienia" i proroctwa, a także różne "święte" księgi i pisma. Szczegóły i rytuały są różne, ale we wszystkich religiach występują kapłani, ich autorytarne struktury organizacyjne, przywileje, pieniądze i władza (religijna i świecka).

Na temat religii pisałem wcześniej tutaj, tutaj, tutaj i tutaj.

W tej nocie zajmuję się - z konieczności dość pobieżnie - mitologią i religią staroegipską. Dzielę się zdobytymi informacjami, wskazuję na niektóre źródła. Zachęcam do samodzielnych studiów. To frapująca dziedzina wiedzy.

Aby wyrobić sobie wstępny pogląd na fascynującą historię Egiptu i jego mitologie religijne warto  przeczytać pięknie wydaną książkę-album "Starożytny Egipt" [1]. Autorzy z Muzeum Brytyjskiego, liczne kolorowe ilustracje, kredowy papier. Choć - jak to zwykle bywa w przypadku takich luksusowych wydawnictw - książka jest głównie zbiorem pięknych i ciekawych opisów, natomiast brak jest prób syntezy, opinii i porównań.

Krótki opis historii Egiptu i znakomite, wielkoformatowe, kolorowe fotografie zawiera album "Starożytny Egipt - W dolinie Nilu" [2]. Przepiękne wydawnictwo (oryginalnie włoskie), ze wszech miar godne polecenia.

Trudno dostępne są świetne książki poświęcone mitologii i religii starożytnego Egiptu, napisane przez Andrzeja Niwińskiego [3, 4]. Autor jest profesorem Uniwersytetu Warszawskiego i wybitnym specjalistą w tej dziedzinie. Można je czasem znaleźć w antykwariatach i poprzez allegro.pl. Warto poszukać!

 


Zarys historii Egiptu

Początki historii Egiptu i jego mitologii giną w pomroce dziejów. Pierwsze dostępne opisy dotyczą skromnych znalezisk archeologicznych z okresu paleolitu (ok. 200 000 - 8 000 r. p.n.e.). W okresie ok. 7000 - 4000 r. p.n.e. afrykańska Sahara była sawanną, na której żyły stada dzikich zwierząt. Plemiona łowieckie stopniowo przechodziły do mieszanej gospodarki łowiecko-zbierackiej, pojawiły się udomowione zwierzęta, rozpoczęto uprawę roślin. Okres ok. 5500 - 3200 r. p.n.e. jest zwany jako Okres Predynastyczny, gdyż poprzedzał epokę Egiptu faraonów rządzonego przez dynastie królewskie. W tym okresie pojawiły się pierwsze miasta otoczone murami. Przypuszcza się, że pod koniec IV tysiąclecia p.n.e. na bazie większych miast wyrosły walczące ze sobą królestwa.  W wyniku połączenia się tych lokalnych królestw ok. 3100 r. p.n.e. powstało pierwsze państwo, obejmujące cały Egipt. W dalszej historii Egiptu zdefiniowany został ciąg okresów związanych z poszczególnymi dynastiami władców, zwanych faraonami: począwszy od Okresu Wczesnodynastycznego (ok. 3100 - 2686 r. p.n.e, dynastie 1 - 2) do Okresu Późnego (ok. 747 - 332 r. p.n.e., dynastie 25 - 30). Wyróżnia się również Okres Grecko-Rzymski (332 r. p.n.e. - 395 r. n.e.), gdy Egipt był pod panowaniem macedońskim i potem rzymskim. Warto odwiedzić witrynę [24], gdzie historia Egiptu jest przedstawiona elegancko i treściwie (odnośnik History).

Czyżby komputery były już znane w starożytnym Egipcie...? Popatrzmy:
 

 

Mitologia egipska

Definicji mitologii jest dość dużo [8]. Z punktu widzenia wierzeń religijnych, mitologia odnosi się do opisu takich (zazwyczaj licznych) bóstw, którym przypisuje się również przymioty i zachowania ludzkie. W mitologii egipskiej nie istnieje jeden "jedynie słuszny" opis tych bóstw, nie ma żadnych "świętych ksiąg" jak Biblia czy Koran. Przeciwnie, równolegle mogą istnieć opisy dotyczące bóstw o takich samych imionach lecz różnych przymiotach i odwrotnie. Również relacje między bóstwami mogą się zmieniać. Jest to typowy politeizm. Tym niemniej pojawia się już pojęcie "świętości" (sacrum), charakterystyczne dla religii monoteistycznych.

Mitologia starożytnego Egiptu znajdowały swój wyraz w licznych rytuałach opartych na silnej wierze w magiczną moc słów i zaklęć. Charakterystyczne, że nie występują tu żadne cudowne, boskie "objawienia", nie ma też przewodników duchowych porównywalnych z Chrystusem, Mahometem czy Buddą. Wierzeniom egipskim nie towarzyszy również "misyjność", czyli tendencja do narzucania ich ludziom, którzy tych wierzeń nie znają, bądź nie chcą ich wyznawać.

W mitologii egipskiej pojawia się oszałamiająca plejada bogiń i bogów, mających różne znaczenie i którym przypisywana była forma społeczności analogiczna do ludzkiej. Opisy tych bóstw były tworzone w postaci obrazów lub winiet towarzyszących tekstom, oraz w formie tekstowej z użyciem hieroglifów ([24] - odnośnik Language). Egipcjanie preferowali jednak "myślenie obrazami" (podobnie jak ludzie współcześni), co skutkowało tworzeniem na ścianach świątyń i grobowców oraz na papirusach licznych scen obrazujących fragmenty życia królów i działalność bogów.

Mitologia egipska przetrwała przez około trzy tysiące lat historii starożytnego Egiptu. Mimo wielu zmian i modyfikacji w istocie rzeczy była konserwatywna i odporna na rewolucyjne zmiany. Była skoncentrowana na trzech ideach: cyklu słonecznym dającym życie, życiu po śmierci oraz boskości królów. Życie było ściśle związane z corocznymi wylewami Nilu, które przynosiły pokłady znakomitego mułu do uprawy roślin. 



Egipcjanie często grupowali bogów związanych z danym miastem lub regionem w postaci rodzinnej trójcy (triady: ojciec, matka i syn). Na przykład w mieście Abydos byli to Ozyrys, Izyda i Horus. W takiej triadzie matka była często określana jako "matka-dziewica", a później w chrześcijańskiej "Trójcy Świętej" została zastąpiona przez "Ducha Świętego" [14].

W Egipcie wierzono, że swoboda działania człowieka ("wolna wola") podlega nieznanym (wyższym) wpływom. Wierzono również, że los i przeznaczenie człowieka są ustalane przy jego narodzeniu, a śmierć zależy od określonego boga [11]. Tworzono kalendarze "dni pomyślnych i niepomyślnych" zbliżone do horoskopów (Kalendarz Kairski) oraz "księgi snów" (słynne Senniki Egipskie).


Stworzenie świata

Za najstarszą egipską wizję stworzenia świata uważa się wersję pochodzącą z miasta Heliopolis, które było również pradawnym centrum kultu solarnego.  W tej "heliopolitańskiej" wersji mitologicznej, za pierwotnego stwórcę świata i Pana Wszechrzeczy był uważany bóg Atum, który powstał sam z siebie, wyłaniając się z pierwotnego chaosu. Ustanowił on prawo kosmiczne maat i spowodował narodziny bogów i ludzi. Zaczął od tego, że z własnego nasienia (lub - według innej wersji - ze śliny) utworzył pierwszą parę bóstw - męskiego Szu(boga powietrza) i kobiecą Tefnut (boginię wilgoci). Z tego związku zrodzili się Geb (bóg ziemi) i Nut (bogini nieba), którzy z kolei stali się rodzicami Ozyrysa, Setha, Izydy i Neftydy. W ten sposób powstała grupa dziewięciu bóstw, zwana Enneadą. Była ona często uzupełniana przez Horusa, syna Ozyrysa i Izydy, ściśle związanego z władzą królewską.

Atum był również utożsamiany z bogiem Słońca (Ra, Re).  Cykliczna wędrówka słońca na niebie była silnie wiązana z koncepcją narodzin, życia, śmierci i odrodzenia.

W wersji "memfickiej" (związanej z miastem Memfis) najwyższym bogiem był Ptah, patron wszelkiego rodzaju twórców. Uważano go za stworzyciela wszechświata i innych bogów, w tym Enneady. Akt tworzenia był wyrażany przez myśl i słowo (wypowiedzenie nazwy, imienia).


Religia egipska a Pismo Święte

Opisane koncepcje kreacyjnego "słowa" prawdopodobnie stanowiły pierwowzór idei boskiego stworzenia świata, opisanej później na początku "Księgi Rodzaju" (Genesis)  w żydowskim Starym Testamencie.  Napisano tam:

(1.2) "A ziemia była pustkowiem i chaosem; ciemność była nad otchłanią, a Duch Boży unosił się nad powierzchnią wód."
(1.3) "I rzekł Bóg: Niech stanie się światłość.", itd.

Niezbyt logiczne są te sformułowania. Gdy było "pustkowie i chaos", wówczas nie było jeszcze "ziemi", stworzonej dopiero później (1.9 i 1.10). Podobnie "wody" zostały wydzielone z chaosu później (1.5, 1.6).

W Ewangelii Jana czytamy: "Na początku było Słowo" (J 1, 1).

Jeśli przyjmiemy, że mitologia egipska stanowiła pewną podstawę do opisu kreacji świata w Księdze Rodzaju i w Ewangelii Jana, to powstają kolejne pytania. Jaka była geneza mitów egipskich? Na czym mogli się wzorować Egipcjanie tworząc te mity około pięć tysięcy lat temu?

Niestety, na te pytania nie ma odpowiedzi. Nie wiadomo, skąd u Egipcjan wzięły się pojęcia "pierwotnego chaosu" i samoistnego "stwórcy", oraz opisy tworzenia świata i bogów. Pojęcie pierwotnego "Wielkiego Ducha" stanowiącego "Prawo kosmiczne" pojawiło się w wielu kulturach pierwotnych i, jak się wydaje, niezależnie.

Szereg przykładów adaptacji tekstów staroegipskich przy pisaniu starych tekstów judaistycznych przytacza A. Niwiński ([4], str. 24 - 27). Autor pisze:

... obcując na co dzień z wysoką kulturą, Żydzi przyswoili wiele elementów egipskiej etyki i koncepcji religijnych, skopiowali niektóre dzieła egipskiej literatury moralizatorsko-religijnej i zaadaptowali niektóre idee, na przykład Sądu Zmarłych. Znany w egipskiej ikonografii religijnej Nowego Państwa obraz ważenia serca w czasie Sądu Zmarłych posłużył jako wzorzec biblijnym autorom takich myśli: "Człowiek może myśleć, że jest zawsze w porządku, ale to Bóg ustala położenie dla serca"(Ks. Przysłów 21, 2) czy: "Niech Bóg zważy mnie na szali prawdy, a pozna, że jestem niewinny" (Ks. Hioba 31, 6). Gdy się czyta biblijny Psalm 104, egiptologowi przychodzą natychmiast skojarzenia z pięknym hymnem do Atona. Oto fragmenty psalmu:

Jak liczne są dzieła Twoje, Panie!

Ty wszystko mądrze uczyniłeś

Ziemia jest pełna Twych stworzeń (...)

Autor hymnu do Atona mówił:

Jak liczne są Twoje dzieła, choć ukryte przed człowiekiem,

O jedyny Boże, obok którego nie ma innych!

Ty, Ty jeden uczyniłeś tak, jak chciałeś ziemię (...)

Nie ulega wątpliwości, że hymn do Atona - jedynego Boga czasów przewrotu amarneńskiego z XIV w. p.n.e. - był znany twórcom psalmów wielbiących jedynego Boga judejskiego (...)

W Biblii, w Księdze Przysłów, znajdują się też wyraźne zapożyczenia z egipskiego dzieła literatury moralizatorskiej, "Nauki Amenemope", z czasów 20 dynastii. (...) Wezwanie"Nadstaw uszu, posłuchaj słów, które mówię. Daj serce, by je zrozumieć, z pożytkiem weźmiesz je do serca..."znajduje swój odpowiednik w tzw. "Pouczeniach Mędrców" (Ks. Przysłów 22, 17-18): "Nadstaw ucha i słuchaj słów mędrców, nakłoń swe serce ku mojej nauce, bo dobrze, gdy w sercu je chowasz"

Takich porównań jest w książce [4] więcej. Autor wskazuje, że żydowski tłumacz, niewątpliwie korzystający z egipskiego tekstu (...) umiejętnie retuszował "Nauki Amenemope", mogących wskazać na rzeczywiste pochodzenie pouczeń.  (...) Normy moralne i prawne Egiptu niewiele się różniły od tych, które głosiły święte księgi żydowskie i wszystkie Dziesięcioro Przykazań, z wyjątkiem pierwszego, odnajdujemy w egipskich naukach.  (...)

Chociaż oficjalna teologia judaistyczna potępiała egipską religię i kulturę, właśnie ta kultura i religia za pośrednictwem dzieł literatury religijnej wywarła wielki wpływ na kształtowanie się judaizmu. (...) staroegipscy kapłani wciąż przemawiają ustami Mojżesza, a nawet sam Jahwe ze świętych ksiąg "Starego Testamentu". 

Podobnie wiele elementów religii egipskiej znajdujemy później w religii chrześcijańskiej.


Maat

W mitologii egipskiej szczególną rolę odgrywa maat - uniwersalna zasada porządku wszechświata i życia. Wierzono, że zasada ta została ustanowiona przy stworzeniu świata przez boga-stwórcę lub boga słońca Ra jako przeciwieństwo chaosu. Jest to PRAWO (kosmiczne, życia), na którym opiera się funkcjonowanie wszechświata i istnienie życia. Obowiązkiem Egipcjan było akceptowanie tego prawa.

Reguły te były wartościujące moralnie: wyróżniały dobro i zło, sprawiedliwość i niesprawiedliwość, prawdę i kłamstwo, porządek i nieład. Jakkolwiek wszystkie te zjawiska mogą ZGODNIE Z PRAWEM MAAT wystąpić w realnym życiu, to obowiązkiem Egipcjanina było dokonywanie wyborów pozytywnych, czyli życie zgodne z ładem moralnym i zwalczanie zła. Był to warunek uzyskania pozytywnego wyniku sądu po śmierci i przyjęcia do grona "usprawiedliwionych" zmarłych.

Reguły maat dotyczyły nie tylko poszczególnych ludzi, ale także życia społecznego i struktur państwowych. Badacze przyrównują egipskie prawo maat do zaratusztriańskiego asza i greckiego dike, a także do prawa naturalnego w filozofii europejskiej.

W mitologii egipskiej istniała również bogini Maat.

Zdumiewają tak zaawansowane koncepcje filozoficzno-religijne w pierwotnej kulturze egipskiej, pochodzące sprzed ok. pięciu tysięcy lat. Jaka była ich geneza?
 

Siła życiowa i dusza

Egipcjanie uważali istotę ludzką za organizm duchowo złożony, który należy utrzymywać w harmonii, aby zapewnić sobie dobre życie doczesne i pozagrobowe. Wierzono, że w życiu człowieka towarzyszy mu duch opiekuńczy ("anioł stróż", "nadświadomość") - ka, dający człowiekowi siłę życiową, której obecność różni człowieka żywego od umarłego. "Tchnięcie" ka w ciało człowieka zmarłego mogło spowodować jego "zmartwychwstanie".  Inna składowa duchowa człowieka to ba, zbliżona do duszy we współczesnych religiach i określająca podstawę moralną dla działań człowieka. Istotną cechą ba jest zdolność zdolność swobodnego poruszania się i przybierania różnych form po śmierci człowieka (na przykład ptaka). Uważano, że ba i ka wymagają pożywienia ofiarnego w postaci realnej żywności lub w postaci magicznych substytutów. Jako wizerunek ba był stosowany ptak z ludzką głową, w szczególności gdy "wylatuje" z człowieka w momencie śmierci, aby połączyć się z jego (również odlatującym) duchem opiekuńczym ka. W normalnym życiu człowiek był jednak traktowany jako jedność, bez podziału na elementy.

Wyróżniano również doskonałego "ducha świetlanego" (ach) tworzonego przez połączenie ka i ba, który reprezentował człowieka w rajskim regionie Krainy Umarłych (odpowiednik chrześcijańskiej duszy w niebie). Ponadto w człowieku wyróżniano jego "cień", "serce" i "imię". Do imienia przywiązywano duże znaczenie, stanowiące o  egzystencji człowieka (człowiek bez imienia "nie istniał").

 

Kult zmarłych i koncepcja zmartwychwstania

Od najdawniejszych czasów w Egipcie kultywowano wierzenia w "życie po śmierci". Stąd jeszcze w neolicie spotyka się ozdobny wystrój grobów i wkładanie do grobów różnych przedmiotów i pożywienia (dla ka), co miało w zamyśle ułatwić duchowi zmarłego przejście do innego świata. Obyczaje te zostały następnie rozwinięte w postać mitologii, w której wędrówce ducha zmarłego człowieka towarzyszy bóg lub bogowie. Każdy Egipcjanin liczył na wskrzeszenie po śmierci, odwołując się w swej nadziei do dobowego cyklu słońca i historii Ozyrysa.

Liczono na życie pozagrobowe, które miało być powtórzeniem tego co najlepsze z  ziemskiej egzystencji, oraz na wskrzeszenie zmarłych, choćby tylko duchowe. W tym celu dbano o przetrwanie imienia zmarłego, a także - w możliwie nienaruszonym stanie - jego ciała.  Dlatego stosowano mumifikowanie zwłok z użyciem kosztownej mirry [22] oraz wznoszono wielkie grobowce (w tym słynne piramidy - grobowce królów). Tym samym nadzieja na "pomyślne" życie pozagrobowe była początkowo ograniczona do członków bogatej elity społecznej.

Nieśmiertelnym bytom duchowym należało regularnie dostarczać jedzenia i picia. W tym celu składano zabalsamowaną mumię w sarkofagu, a na ścianach kaplicy grobowej (w szczególności w piramidach) umieszczano teksty z imieniem zmarłego. Najpierw dostarczano żywność i napoje w postaci naturalnej, a potem na ścianach kaplicy umieszczano sceny (reliefy), które  w magiczny sposób miały zapewniać żywność i napoje duchowi zmarłego. 

Podczas pogrzebu wygłaszane były formuły magiczne (zaklęcia) mające ułatwić duchowi zmarłego przejście do "życia po śmierci". Formuły te były wypisywane na ścianach sarkofagów, a także zapisywane  w postaci odrębnych tekstów, które stały się reprezentatywne dla całej literatury egipskiej p.n.e. Znane są "Teksty Piramid" - królewskie teksty pogrzebowe, wypisywane wewnątrz piramid w okresie późnego Starego Królestwa (2686 - 2181 r. p.n.e.). Były one recytowane przez kapłanów podczas ceremonii pogrzebowych. Są one najwcześniejszymi znanymi tekstami literackimi, świadczącymi o wierze w życie pozagrobowe. Podobne są "Teksty Sarkofagów" - teksty najczęściej umieszczane na wewnętrznych ścianach sarkofagów w okresie "Średniego Królestwa" (2055 - 1650 r. p.n.e.).

Najszerzej znana jest "Księga Umarłych" (Book of the Dead) - używana od 16 w. p.n.e., znana w różnych wersjach, zapisanych na papirusach i przechowywanych w różnych muzeach. Oryginalny tytuł to "Księga wychodzenia za dnia", co ilustruje nadzieję Egipcjan, że użycie zawartych w niej zaklęć umożliwi duchowi zmarłego "wychodzenie za dnia" w różnych postaciach do "normalnego" lub "równoległego" świata żywych.

Istnieje doskonałe wydanie "Księgi Umarłych" w postaci angielskiego tłumaczenia "Papirusu Ani" znajdującego się w Muzeum Brytyjskim [16]. Papirus ten pochodzi z  1250 r. p.n.e. i został znaleziony w grobowcu królewskiego pisarza Ani w Tebach. Jest on zapisany w postaci tekstu hieroglificznego z licznymi, barwnymi winietami. W książce, na każdej stronie dużego formatu pokazana jest barwna reprodukcja fragmentu papirusu oraz jego tłumaczenie w języku angielskim (autorem tłumaczenia jest znany brytyjski egiptolog R.O. Faulkner). Obszerny wstęp i komentarze napisał Ogden Goelet z New York University. Wybitnie elegancka, profesjonalna edycja, tekst o dużej wartości literackiej.

Jest to zbiór modlitw, hymnów i zaklęć magiczno-mistycznych, mających na celu bezpieczne prowadzenie duszy (ba) zmarłego skomplikowaną drogą w zaświatach, aby osiągnąć życie wieczne lub wskrzeszenie do ponownego życia. Kosztowne papirusy z tymi tekstami umieszczano w sarkofagach, natomiast zaklęcia były recytowane przez kapłanów podczas uroczystości pogrzebowych. Towarzyszyły im rytuały ofiarne, w tym okrutny zwyczaj ofiarowania zmarłemu nogi cielęcia, którą odcinano żywemu zwierzęciu. Widać to na poniższej winiecie ilustrującej składanie ofiar [16].

Jest również dostępne polskie tłumaczenie fragmentów różnych wersji "Księgi Umarłych" z komentarzami[17]. Autorem jest Mirosław Barwik, egiptolog z Instytutu Archeologii UW.


Sąd nad zmarłym

W mitologii egipskiej istniała idea sądu umarłych, opisywanego na początku "Księgi Umarłych". Polegał on na ważeniu serca (uczynków) zmarłego na specjalnej wadze w Sali Obu Prawd. Na pokazanej niżej winiecie [16], na drugiej szali znajduje się strusie pióro będące symbolem Maat - bogini prawdy, prawości i sprawiedliwości. Ważenie prowadzi czerwonooki bóg Anubis (z głową szakala), a wynik ustala i zapisuje bóg Thot (z głową ibisa).  Zmarły (Ani) jest widoczny w białej szacie w lewym dolnym rogu. Prowadzi go Tutu - Pani Domu, śpiewaczka boga Amuna. W jej prawej ręce widać sistrum, typowy staroegipski instrument muzyczny. W górnym rzędzie widać poczet bogów egipskich. Rozpoczyna go (od prawej strony) bóg słońca Re (z charakterystycznym dyskiem słonecznym na głowie), za którym siedzi Atum, a następnie Szu, Tefnut, Geb, Nut, Neftys i Isis, Horus, Hathor, Sia i Hu.

Wynik był "zerojedynkowy": albo szczęśliwe życie wieczne, albo zatracenie (pożarcie przez potwora Ammita widocznego w prawym dolnym rogu winiety). W "Księdze Umarłych" są jednak zawarte zaklęcia (formuły magiczne), pozwalające na uzyskanie pozytywnego wyniku sądu. W tym celu zmarły przedstawiał siebie jako istotę bez grzechu, czystą, sprawiedliwą i bogobojną, a nierzadko jako boga.  Na stronach 126 i 223 - 230 w [17] zacytowane są takie magiczne modlitwy-zaklęcia o charakterze "spowiedzi negatywnej", w której umarły oświadcza, że w życiu nie popełniał zła pod żadną postacią. Lista złych występków nieodparcie nasuwa znaczne podobieństwo do późniejszego Dekalogu w religiach judeochrześcijańskich. Nasuwa się też wniosek, że wierzenia i rytuały staroegipskie, opisane w tych tekstach, ilustrują podstawy etyki i moralności, które obowiązują również współcześnie.

Po pomyślnym wyniku ważenia sokołogłowy bóg Horus prowadzi zmarłego (Ani) dalej

przed oblicze Ozyrysa, za którym stoją boginie Izyda i Neftis

(Aby rozciągnąć obrazek na cały ekran, kliknij go prawym klawiszem myszy i wybierz opcję "Pokaż obrazek")

Rozpoczyna się dalsza i kłopotliwa droga zmarłego do "nieba", podczas której musi on wypowiadać stosowne zaklęcia i jeszcze raz staje przez Ozyrysem i Izydą

Ozyrys dzierży w dłoniach atrybuty władzy: długie berło was, krótki pastorał i bicz (flagellum) z trzema postronkami, a na czole ma królewskiego ureusza (kobrę). Również Izyda ma ureusza, co wskazuje na jej rolę jako ziemską królową Egiptu.

W końcu zmarły zostaje dopuszczony do barki boga słońca - Re i dopływa do "nieba".

Idea sądu nad umarłymi również powtarza się później w innych religiach, także w religii chrześcijańskiej, choć już bez wyraźnych aspektów magicznych.


Kult boga Serapisa

Gdy w Okresie Ptolemejskim (332 - 30 p.n.e.) Egipt był pod panowaniem greckim, w wyniku swoistej fuzji bóstw egipskich (Ozyrys i Apis) i greckich (Zeus i Dionizos) powstał kult boga Serapisa. Te bóg obiecywał każdemu życie wieczne bez konieczności kosztownej mumifikacji zwłok i bogatych grobowców, choć pod warunkiem przejścia przez rytuał inicjacyjny i wyznania wiary. Tym samym kult Serapisa stał się atrakcyjny nie tylko dla bogatych, ale i dla biednych. W rezultacie kult Serapisa i Izydy stał się formą oficjalnej religii w Egipcie w ostatnich wiekach p.n.e. Rozprzestrzenił się także w Grecji i w Italii. W pierwszych dwu wiekach n.e. kult ten był popularną religią w Rzymie i bezkonfliktowo egzystował równolegle z chrześcijaństwem (wcześni chrześcijanie często nie rozróżniali Serapisa od Chrystusa i wyznawali kult obydwu). Chrześcijaństwo stawało się popularne również dzięki temu, że obiecywało życie wieczne każdemu człowiekowi ochrzczonemu w wierze chrześcijańskiej.


Kult zwierząt

Egipcjanie nie czcili świętych drzew, lecz święte zwierzęta jako reprezentujące bogów. Najważniejszym świętym zwierzęciem był byk Apis, którego uważano za symbol płodności, a także jako ziemskiego przedstawiciela boga Ptah. Czczono również koty, związane z boginią Bast(et). Była ona patronką bezpiecznego ogniska domowego i kobiet ciężarnych (z głową kotki), ale była również czczona jako waleczna opiekunka królów w czasie bitwy (z głową lwicy).

 

W starożytnym Egipcie często składano ofiary bogom w postaci mumii kota lub psa. W tym celu kupowano żywe zwierzę w przyświątynnej farmie hodowlanej, które następnie było zabijane, mumifikowane i w tej postaci rytualnie ofiarowane wybranemu bogu, poczym mumię zwierzęcia umieszczano na odpowiednim cmentarzu kocim (Bubastis) lub psim (Sakkara). Można też było kupić od razu mumię zwierzęcia, aby ją przekazać do świątyni w formie aktu pobożności.


Ozyrys, Izyda i Horus

to najbardziej znani bogowie egipscy. Mitologia z nimi związana jest dość dobrze znana.

Bogiem pierwotnym był bóg-Słońce Ra (Re), uważany za główne źródło światła, energii i życia. Po nim władzę nad światem objął jego syn Szu, a następnie wnuk Geb. Jednym z czworga dzieci Geba i bogini nieba Nut był Ozyrys, który objął boską władzę. Wzbudziło to zazdrość jego brata Seta (boga zła), który podstępnie umieścił Ozyrysa w trumnie i wrzucił ją do rzeki. Izyda - jednocześnie siostra i żona Ozyrysa - odnalazła zmarłego Ozyrysa i dzięki swej magicznej sile wskrzesiła go. Set ponowił próbę zabicia brata (poćwiartował jego ciało i wrzucił do rzeki) i ponownie Izyda "złożyła ciało" Ozyrysa i wskrzesiła go tak sprawnie, że poczęła z nim syna - Horusa.

Ozyrys zstąpił do Krainy Podziemnej, aby władać duchami zmarłych. Ale "boskie dzieje" Ozyrysa znajdowały odzwierciedlenie również w życiu przeciętnych Egipcjan. Każdy Egipcjanin wierzył we wskrzeszenie po śmierci, opierając się na dobowym cyklu słońca ("wskrzeszenie poranne") i historii Ozyrysa. W Abydos w ciągu dwu tysiącleci powstały liczne świątynie ofiarne, wzniesione przez prywatne osoby, aby ich dusze mogły korzystać z darów żywności i napojów składanych w świątyni w ofierze Ozyrysowi, a także uczestniczyć  w jego tryumfie nad śmiercią podczas wielkich corocznych ceremonii świątecznych.

Izyda musiała chronić małego Horusa przed gniewem Seta, ukrywając się z nim na mokradłach. Magiczna moc Izydy chroniła go przed chorobami oraz ukąszeniami węży i skorpionów. Jest to przejmująca historia zmagań kobiety (bogini) z wrogim mężczyzną (bogiem). W tekście staroegipskim pojawia się pytanie, na które musi odpowiedzieć każda religia: jeśli bóg jest dobry, to dlaczego cierpią niewinne dzieci? Izyda gniewnie potępia boską obojętność. Jej modlitwa do boga-Słońca o pomoc dla umierającego syna jest jednym z najbardziej emocjonalnych fragmentów w całej literaturze egipskiej [8]. Bóg Ra zareagował wysyłając boga Tota aby uzdrowić Horusa. Zwycięstwo Izydy stało się wzorem i przynosiło nadzieję innym egipskim matkom.

Gdy Horus wydoroślał, musiał stoczyć liczne walki z Setem o odziedziczoną władzę. Na koniec "trybunał bogów" postanowił, że Horus miał panować nad zasiedloną ziemią Egiptu, a Set nad pustyniami i obcymi krajami.

W historii Egiptu Horus pojawił się w początkach Okresu Wczesnodynastycznego jako najważniejszy bóg władzy królewskiej. Był przedstawiany pod postacią sokoła lub z głową sokoła jako symbolu panowania w przestworzach. Wszystkie imiona królów Egiptu rozpoczynały się imieniem Horus, co oznaczało że król był równocześnie bogiem. Król był był obiektem kultu - był uważany za wcielonego i jedynego syna boga-Słońce, który panował na Ziemi zamiast boga Ra. Na reliefach często nad jego głową był wyobrażany ureus czyli uniesiona kobra, gotowa plunąć ognistym jadem w każdego przeciwnika.

Rolę króla jako "dobrego pasterza" podkreślało trzymanie przez niego zakrzywionej laski pasterskiej - niektóre teksty literackie i religijne ukazywały ludność jako stado pozostające pod opieką Stwórcy i jego potomka na ziemi, czyli króla. Ten obyczaj został później zaadaptowany w chrześcijaństwie (pastorał, papież).

Legendarna moc Izydy potencjalnie umożliwiała Egipcjanom pomoc w rozwiązywaniu ludzkich problemów chorób i śmierci. To stało się przyczyną dużego rozwoju świątyń i centrów kultu Izydy w Egipcie i poza jego granicami, również w Europie. Ponieważ Izyda była matką Horusa, więc była traktowana jako boska matka każdego króla w kolejnych dynastiach.

Popularny stał się amulet tit zwany "węzłem Izydy", mający zapewniać właścicielowi ochronną moc Izydy:



Różne ezoteryczne gadżety przypisywane wierzeniom staroegipskim są obecnie oferowane komercyjnie. Na przykład uzdrawiające wahadełko Izydy:
 


W pierwszym tysiącleciu p.n.e. Izyda stała się obiektem czci jako bogini morza, która miała zapewniać szczęśliwy powrót statków do portów. Była postrzegana jako dobrotliwa bogini, która z matczyną miłością i czułością wspiera cierpiącą ludność. Swoim wyznawcom zapewniała szczęśliwe życie po śmierci, niezależnie od statusu życia ziemskiego (a więc poza "sądem zmarłych"). To wszystko uczyniło Izydę najszerzej czczoną boginią w mitologii egipskiej.

Kult bogini Izydy został później zastąpiony przez kult Matki Boskiej, który rozkwitł w chrześcijaństwie w pierwszych wiekach n.e. Znane są rzeźby i obrazy Izydy z małym dzieckiem Horusem, które żywo przypominają podobne późniejsze dzieła wyobrażające Matkę Boską z Dzieciątkiem Jezus. Niektóre stare wizerunki Izydy z Horusem prawdopodobnie zostały zaadaptowane bezpośrednio [10]. Ponieważ Izyda miała ciemne oblicze, więc pojawiły się wizerunki "Czarnej Madonny".

 


Na ścianach pomieszczenia "najświętszego z świętych" w świątyni Luksoru znajdują się cztery sceny ilustrujące narodziny Horusa [10, 11]. Są one interpretowane w ten sposób, że  Horus został urodzony przez Izydę jako "dziewicę" w wyniku zwiastowania przez boga Tota i "Niepokalanego Poczęcia" przez boga Knepa i boginię Hathor. Istnieją również "Narodziny" i "Adoracja", w tym "Trzech Magów" z darami.

W starożytności kapłanki księżyca często były określane jako "dziewice" [13]. Oznaczało to, że "dziewica" nie była zamężna, nie należała do żadnego mężczyzny, była niezależna. Bogini Isis, podobnie jak boginie Isztar, Diana i Astarte, była nazywana "dziewicą", co nie musiało jednak oznaczać seksualnej cnoty, lecz seksualną niezależność. Należy dodać, że wielu znanych bogów, bohaterów i sławnych ludzi starożytności było określanych jako urodzeni przez "dziewice", bądź symbolicznie jako synowie "Wielkiej Matki": np. Marduk, Gilgamesz, Budda, Dionizos, Horus i Jezus. Gdy Hebrajczycy początkowo użyli słowo "dziewica" w języku aramejskim, wówczas to oznaczało "dziewczyna" lub "młoda kobieta", bez żadnych konotacji do seksualnej czystości. Jednakże późniejsi tłumacze oczywiście nie mogli nazwać "Dziewicy Marii" w rozumieniu "kobiety seksualnie niezależnej" i wprowadzili określenie dziewicy jako seksualnie cnotliwej, nietkniętej [13]. 


Rytuały religijne

Świątynie egipskie nie służyły celom o współczesnym  charakterze kościelnym, czyli do tworzenia więzi między ludźmi i bogiem. Służyły one głównie do realizacji licznych rytuałów, opartych na recytacji różnorodnych zaklęć dla wyrażenia hołdu bogom i osiągnięcia zamierzonych celów. Aby wzmocnić wznoszone hymny i modły kierowane "personalnie" do określonego boga lub bogini, składano ofiary, także ze zwierząt i ptaków. Powszechnie stosowano wonną mirrę [23, 24] i kadzidło do oczyszczania powietrza (później rytuały chrześcijańskie). W czasie świąt organizowano uroczyste procesje z wizerunkami i kultowymi posągami bogów, małymi kapliczkami i w szczególności ze "świętą barką", m.in. na trasie z Karnaku do Luksoru. Procesjom często towarzyszyły muzyka i orkiestra wojskowa, kilkakrotnie składano obfite dary ofiarne. Obyczaj takich procesji został również zaadaptowany później przez chrześcijaństwo.

W Egipcie powszechnie praktykowano rytuał chrztu, który miał formę wodną i duchową [15].  Popularne było "oczyszczenie" przez polewanie i pryskanie wodą, zwłaszcza "żywą wodą" z Nilu, oraz zanurzanie się w "świętych basenach".  Chrzest był praktykowany w nawiązaniu do Trójcy: Ozyrysa (Ojca), Horusa (Syna) i Ra (Świętego Ducha). Stanowił część obrządku inicjacji w kulcie Serapisa [12]. W świątyniach Deir el-Bahri i Luksoru są pokazane sceny świętego chrztu dzieci, z tekstem "Bądź czysty ze swą duszą (ka)... i żywy (wiecznie)". Sceny pokazują polewanie wodą z dzbanka głowy chrzczonej osoby. Woda jest pokazywana w formie strumienia symboli ankh, czyli egipskich symboli życia.

Egipski krzyż "Anh"  (w mitologii egipskiej hieroglif oznaczający życie) przetrwał jako ikona o  mistycznej potędze. Był to znak pierwszych chrześcijan wyznania koptyjskiego i do te pory uznawany za jeden z ich znaków. Może on więc stanowić pierwowzór wizerunku krzyża w chrześcijaństwie.

Idea chrztu została również przejęta przez chrześcijaństwo (stąd nazwa tej religii), najpierw przez Jana Chrzciciela.

Związek między mitologią egipską i religią chrześcijańską został również uwidoczniony przez obeliski - wielkie pomniki, wznoszone pierwotnie w Egipcie w kulcie słońca. Trzynaście z nich zostało przetransportowane do Rzymu.

Największy z nich (ponad 30 metrów wysokości) został umieszczony na Piazza san Giovanni dopiero w 337 r. n.e. i był interpretowany jako oznaka przeniesienia religijnego centrum świata z Egiptu do Rzymu [12].


Egipskie struktury religijne i państwowe

w znacznej mierze przenikały się wzajemnie. W Egipcie nie było mowy o "rozdziale Kościoła od państwa". Przeciwnie, zasadą było wzajemne umacniania się w jednolitej strukturze. Podstawowym dogmatem było uznanie każdego króla jako "syna boga" i tym samym jako boga. Ta zasada istniała od początku historii Egiptu i stanowiła istotny czynnik integrujący naród. Obydwie strony były zainteresowane tym związkiem, aby zwiększać swe bogactwo i władzę (jak  wiadomo, pieniądze i władza stanowią istotne motory ludzkiego postępowania). W rezultacie nadawania świątyniom licznych przywilejów, bogactwa Egiptu znalazły się w dużej mierze własnością świątyń (czyli najwyższych kapłanów), a w zamian za to kapłani umacniali władzę królewską poprzez liczne zarządzenia i ceremonie. Ta uprzywilejowana pozycja świątyń została zmieniona dopiero w czasach rzymskich.

Kapłani egipscy byli zorganizowani hierarchicznie i otrzymywali pewne wynagrodzenie z ofiar składanych przez ludność. Kapłańskie struktury organizacyjne przypominały organizację późniejszych klasztorów, a w pewnej mierze nawet "związków zawodowych". Te wzory struktur organizacyjnych zostały również wykorzystane przez chrześcijaństwo.

Trzeba podkreślić, że w starożytnym Egipcie istniały różne religie i ich wyznawcy mieszkali spokojnie obok siebie, w duchu tradycyjnej egipskiej tolerancji. Krwawe akty przemocy, umotywowane religią, nadeszły dopiero w wyniku ostrych prześladowań religii chrześcijańskiej przez cesarstwo rzymskie (pierwsze trzy wieki n.e.). Wówczas pojawili się pierwsi święci męczennicy i fanatyzm religijny, oraz ucieczki na pustynię z przyczyn religijnych (eremici) lub ekonomicznych (anachoreci). Przy skupisku umartwiających się eremitów często budowano kościół i cały teren otaczano murem tworząc monaster. Św. Pachomiusz był twórcą  nowej formuły monastycznej, jaka zastąpiła ideę samotniczego umartwiania się ideą kolektywnego życia i pracy klasztornej. Na tym modelu rozwinęło się całe późniejsze chrześcijańskie życie zakonne, które można uważać za największy i trwały dar wsi staroegipskiej dla chrześcijaństwa [4].

Gdy za czasów cesarza Konstantyna (po 380 r. n.e.) religia chrześcijańska została ogłoszona jako obowiązująca, "państwowa" religia cesarstwa, role się odwróciły. Religie "pogańskie" i ich wyznawcy zaczęli być tępieni, a świątynie niszczone. Znana jest historia zbrodniczej nietolerancji chrześcijan w Aleksandrii wobec filozofki i matematyczki Hypatii, którą fanatyczny tłum wywlókł ze szkoły i nagą włóczył po ulicach, aż skonała. Oskarżano ją m.in. o "czary" - pretekst, który posłużył w czasach średniowiecza i inkwizycji do mordów wielu niewinnych ludzi przez kapłanów religii chrześcijańskiej pod hasłem "walki z heretykami".


Wnioski

Wierzenia, obyczaje i rytuały religijne starożytnego Egiptu tworzą rozbudowaną mitologię z licznymi elementami pogaństwa, głównie magii. Wiele z nich zostało później przejęte lub zaadaptowane przez inne religie, w tym chrześcijaństwo. To jest logiczne, naturalne i nie przynosi żadnej ujmy. Warto jednak wiedzieć, jakie są rzeczywiste źródła wielu chrześcijańskich wierzeń, obyczajów i rytuałów. Te informacje nie są bowiem upowszechniane przez Kościoły chrześcijańskie.

W powyższym skrótowym tekście problemy te zostały zaledwie lekko poruszone. Warto więc sięgnąć do książek. Wówczas otwierają się bardzo ciekawe, wręcz fascynujące światy mitologii i religii naszych przodków.

Źródła

1. Praca zbiorowa "Starożytny Egipt", PWN, 2008 (tłumaczenie z oryginału angielskiego "The British Museum Book of ANCIENT EGYPT", 2007; duży format, świetne kolorowe ilustracje)

2. A. Siliotti: Starożytny Egipt - W dolinie Nilu, Arkady, 2007 (tłumaczenie z oryginału włoskiego, duży format, fenomenalne kolorowe fotografie, ciekawa obcojęzyczna bibliografia)

3. A. Niwiński: Mity i symbole starożytnego Egiptu, PRO-EGIPT, Warszawa, 1992, 2001 (wiele ciekawie opisanych szczegółów, niestety fotografie wyłącznie czarno-białe)

4. A. Niwiński: Bóstwa, kulty i rytuały starożytnego Egiptu, Świat Książki, Warszawa, 2004 (barwne niewielkie fotografie; kopia w postaci pliku pdf jest dostępna tutaj - jest to skan książki z Biblioteki Instytutu Archeologii UW (pieczątka), zapewne przygotowany przez studentów)

5. E. Hornung: Jeden czy wielu? - Koncepcja Boga w starożytnym Egipcie, PWN, Warszawa, 1991 (tłum. A. Niwiński) - jedna z fundamentalnych, profesjonalnych książek w tej dziedzinie (oryginał niemiecki z 1990 roku)

6. K. Myśliwiec: Święte znaki Egiptu, Iskry, Warszawa, 1990

7. B. Kwiatkowski: Poczet faraonów, Iskry, 2002 (987 stron!)

8. G. Pinch: Egyptian Mythology, Oxford University Press, 2002 (ilustracje czarno-białe)

9. B.E. Shafer (Ed.): Religion in Ancient Egypt, Cornell University Press, 1991 (autorami są trzej profesorowie egiptolodzy; ilustracje czarno-białe)

10. J.G. Jackson: Chrystianity Before Christ, AAP, 1985 (ilustracje czarno-białe)

11. http://jesusastrotheology.netfirms.com/birth_horus_prototype_birth_jesus.htm 

12.  A. Osman:  Christianity: An Ancient Egyptian Religion, Bear & Company; 3rd edition (June 2005, ilustracje czarno-białe)

13. M. Sjöö, B. Mor:  The Great Cosmic Mother, HarperOne, 1991 (ilustracje czarno-białe)

14. Cheikh Anta Diop:  The African Origin of the Civilization, Lawrence Hill Books, 1974 (ilustracje czarno-białe)

15. G. Massey:  Ancient Egypt - The Light of the World, NuVision Publications, 2009 (740 stron). Treść i wnioski często się wydają chaotyczne i kontrowersyjne, ale dają dużo do myślenia. Motto autora: "They must find it difficult...those who have taken authority as the truth, rather than truth as the authority."

16. Egyptian Book of the Dead: The Book of Going Forth by Day, tłumaczenie: R.O. Faulkner; Chronicle Books, 1998 (znakomite, kompletne wydanie tłumaczenia angielskiego "Księgi Umarłych" z Papirusu Ani, pochodzącego z1250 r. p.n.e.; doskonałe kolorowe reprodukcje oryginału, obszerny wstęp i komentarze)

17. Mirosław Barwik: Księga Wychodzenia Za Dnia - Tajemnice Egipskiej Księgi Umarłych, PIW, 2009, 271 str. (polskie tłumaczenie fragmentów różnych wersji "Księgi umarłych" z komentarzami)

18. http://www.egyptianmyths.net/ (mnóstwo informacji z zakresu mitologii egipskiej)

19. http://oi.uchicago.edu/museum/  (Muzeum Uniwersytetu w Chicago)

20. http://www.fitzmuseum.cam.ac.uk/er/  (świetna witryna na początek Internetowej wędrówki po zabytkach Egiptu)

21. http://www.touregypt.net/gods1.htm (wirtualna podróż po Egipcie, mnóstwo informacji)

22. http://www.intuitivedowsing.com/About-intuitivedowsing.com/ (witryna kanadyjska Alicji Aratyn, Polki, właścicielki firmy Alicja Centre of Well-Being - oferta różnych ezoterycznych gadżetów, m.in. "egipskich akcesoriów zdrowotnych", głównie wahadełek)

23. http://www.itmonline.org/arts/myrrh.htm (omówienie mirry i kadzidła)

24. http://www.ancient-egypt.org/index.html  (ciekawa witryna o starożytnym Egipcie, utworzona przez zapalonego egiptologa, Belga (zawodowo komputerowca); liczne i świetne ilustracje, głównie kolorowe)

25. http://www.ancient-egypt-online.com/ (jeszcze jedna ciekawa witryna o starożytnym Egipcie, warta odwiedzenia)

26. http://egyptsites.wordpress.com/ (opisy budowli staroegipskich)

27. http://www.mnsu.edu/emuseum/prehistory/egypt/religion/godslist.html (lista bogów i bogiń egipskich z krótkimi opisami)
 

Józef K
O mnie Józef K

Józef K.: wszechstronne zainteresowania, zdecydowane poglądy, liberał Kontakt Witryna internetowa

Nowości od blogera

Komentarze

Inne tematy w dziale Kultura