Szwecja na początku XIX wieku nie była już Szwecją taką, jak za wojowniczych „Karolingów”. Armia Karola X opierała się w znacznym stopniu na płatnym zaciągu ze szwedzkiego Pomorza i krajów niemieckich. Stąd „Szwedzi” w „Potopie” Sienkiewicza mówią po niemiecku.
Jego następca, Karol XI, uważany jest za twórcę nowego systemu organizacji armii, tzw. indelningsverket. W latach 1680-1682 zmodernizował armię poprzez system przydzielania i rozmieszczania żołnierzy wraz z dowódcami na terenie całej Szwecji i Finlandii, tzw. indelning. Kraj został podzielony na roty, które utrzymywały co najmniej dwóch żołnierzy. Instytucją nadzorującą był indelningsverket. Dodajmy, że fińska armia miała pewną autonomię w ramach szwedzkich sił zbrojnych. Miała własne dowództwo i inspektorów piechoty i kawalerii.
Szwecja w czasach Karola XII była w stanie zmobilizować w ciągu roku około 80 tys. żołnierzy, a może i więcej, jeżeli włączymy w to najemników z innych krajów. Za Karola XII, wszystko działało jeszcze sprawnie, choć skończyło się tragicznie Warto wspomnieć, że już tylko w bitwie pod Połtawą stracono 12 tys. żołnierzy, a w sumie więcej, jeżeli doliczymy tzw. straty marszowe. Ernst Brunner, w swojej książce „Carolus Rex” podaje następujące dane o stratach w wojnach Karla XII: W roku 1717 ludność Szwecji liczyła 1 247 000 osób. W Rosji i Polsce zginęło, jego zdaniem, 230000 Szwedów i Finów, w innych krajach poległo 120 000 żołnierzy szwedzko-fińskiej armii. Do tego należy dodać tysiące, które zmarły z powodu epidemii i głodu w samej Szwecji i Finlandii. Etniczna ludność Finlandii spadła w tym okresie do około 300 tys. Ludzi, czyli praktycznienie system indelta mógł zapewniać coraz mniej żołnierzy.
Indelning polegał na tym, że każdy żołnierz, wybierany był wśród swoich przez miejscową ludność lub osiedlano kogoś z zewnątrz. Otrzymywał ziemię na skraju wsi i własny dom tzw. soldattorp. Mieszkańcy wsi zostali zobowiązani jako forma podatku, do wypłacania mu pensji, sfinansowania zakupu zwierząt domowych i pomocy w orce. Byli też zobligowani do opłacenia ekwipunku i munduru. Mundury piechoty szyto z niebieskiego szwedzkiego sukna z żółtymi dodatkami. Zgodnie z ówczesną instrukcją, powinien być chowany w specjalnej skrzyni na nogach o wysokości 30 cm, tak aby nie dostały się do niej szczury. Poborowy miał spełnić pewne wymagania – musiał mierzyć co najmniej 165 cm, musiał znać założenia wiary chrześcijańskiej i umieć trochę czytać.
Podstawę armii karolińskiej stanowili więc wiejscy parobkowie i synowie biedniejszych rolników. Każda okręg zobowiązany był do wystawienia regimentu składającego się docelowo z 1200 żołnierzy w dwóch batalionach podzielonych na osiem kompanii po 150 ludzi. Zaciąg gwarantował pewien status w miejscowym środowisku. Na co dzień żołnierze niewiele różnili się od zwykłych rolników, pracując w swoich zagrodach. Czasem ćwiczyli w niedziele po mszy, ale było to głównie maszerowanie i zwroty, a najczęściej coś w rodzaju parady wojskowej dla mieszkańców wsi. Co jakiś czas byli jednak powoływani na dłuższe ćwiczenia, tzw. regementsmötet, które trwały około trzech tygodni, przeważnie przed żniwami. Ćwiczono wtedy posługiwanie się bronią i wdrażaniem dyscypliny kompanijnej. Na obszarach słabiej zaludnionych, np. w północnej Finlandii przeprowadzano tylko batalionsmötet, albo nawet kompanimöte. Na szczeblu dowodzenia przeprowadzano także befälsmöte, w którym uczestniczyli oficerowie i podoficerowie. Co 3 lata dokonywano generalnego przeglądu tzw. generalmönstring. Ich trening jednak pozostawiał wiele do życzenia. Podobnie powoływano do służby wojskowej marynarzy z osób mieszkających na wybrzeżu. Opracowano też zbliżony system powoływania kawalerzystów, tzw. rusthåll. Regimenty kawalerii i dragonów składały się z około 1000 żołnierzy w 8 szwadronach. Oficerowie w zależności od stopnia, dostawali lepsze domy i większe nadania ziemi. Całe regimenty były w ten sposób lokowane na prowincji, a żołnierze żyli po sąsiedzku w pobliżu dowódców, którzy na wypadek wojny przeprowadzali mobilizację i kierowali swoje oddziały do punktów zbornych.
Tak czy inaczej w XVIII wieku system indelta funkcjonował już w całym kraju i stanowił bazę rekrutacji żołnierzy, która powinna docelowo w czasie pokoju wynosić 25 tys. piechoty, 11 tys. kawalerii i 6 tys. marynarzy, Do tego dochodziły specjalne oddziały rekrutowane bezpośrednio, takie jak gwardia tzw. livgardet, oraz garnizony miast i twierdz. Żołnierze w systemie indelta stanowili bowiem tylko część siły militarnej kraju. Resztę musiał uzupełniać regularny zaciąg do zawodowej armii, służącej za pieniądze. Przeważnie żołnierze zaciągali się na okres od trzech do piętnastu lat. Oddziały zaciężne szkolone były bardzo podobnie jak indelta, głównie w miesiącach letnich, a resztę czasu spędzano na służbie garnizonowej. W czasie wojny były to jednak ważne jednostki frontowe. Także specjalne jednostki wymagające profesjonalizmu składały się z zawodowych żołnierzy. Chodzi to choćby o jednostki artylerii czy załogi okrętów wojennych. Również dowódcy na wyższym szczeblu musieli wykazać się profesjonalizmem. Należy też brać pod uwagę, że część żołnierz indelta była pod bronią przez dość długi okres, może z małymi tylko przerwami. Niektórzy zaczynali służbę w okresie wojny Gustafa III z Rosją w latach 1788-1790. Potem była druga kampania pomorska i zaangażowanie się Gustava IV Adolfa na kontynencie przeciwko Napoleonowi w roku 1805-1807 a następnie wojna szwedzko rosyjska 1808-1809. Było więc czymś oczywistym, że musieli osiągnąć pewien stopień sprawności bojowej. Generalnie uważa się jednak, że szwedzka armia na przełomie XVIII i XIX wieku była jedną z najgorzej przeszkolonych w Europie. Podobno podczas kampanii na kontynencie kawalerzyści mieli wręcz trudności z utrzymaniem się w siodle, nie mówiąc już o wykonywaniu manewrów.
W każdym razie indelning jako podstawowy system rekrutacji obowiązywał nadal w okresie, który opisujemy, choć czasem nie bardzo już było kogo rekrutować. Został zastąpiony powszechnym poborem värnplikt dopiero w roku 1901. W Finlandii, indelning zlikwidowano wcześniej, bo w 1809 roku po przegranej wojnie z Rosją.
Wojna z Rosją w latach 1788-1790 wykazała jednak słabość organizacji armii, którą zaczęto reformować w roku 1791. Za najważniejsze jednostki uznano wtedy oddziały lekkiej piechoty, co doprowadziło do przeorganizowania kilku jednostek kawalerii, w sumie około 2000 żołnierzy, w oddziały lekkiej piechoty. Podstawową jednostką organizacyjną w szwedzkiej armii nadal był regiment składający się z dwóch batalionów, każdy po cztery kompanie liczące 150 żołnierzy. Każda kompania miała dwa plutony. Brygady przeważnie organizowano już z marszu, w razie potrzeby. Każdy batalion miał też oddział składający się z 53 strzelców (jägare). W roku 1802 zdecydowano, że każda kompania powinna mieć 6 strzelców, czyli 24 na batalion. W roku 1806 zwiększono liczbę strzelców do 106 na batalion. Kompanie czy plutony grenadierów były rzadkością. (...)
Pod broń powoływano oddziały rezerwowe z poboru, (vargering) obok systemu indelta. Oznaczało to, że każde dwa okręgi (rota/rusthållare) miało zapewnić swojemu regimentowi rezerwowego żołnierza. Z rezerwy formowano tymczasowe kompanie, które na froncie fińskim wysyłano od razu do walki, podczas gdy w Szwecji właściwej odsyłano je najpierw na szkolenia. Docelowo vargeringsbatalion składał się z 4 kompanii oraz sekcji strzelców uzbrojonych w gwintowane karabiny. (...) Łącznie system rezerwy vargering zapewnił armii fińskiej dodatkowo 4050 żołnierzy. W całej Szwecji liczba rezerwistów wyniosła 17232. (...)
Wyjaśnijmy, że choć podstawową jednostką w szwedzkiej armii był regiment, to w wojnie fińskiej ważną rolę odgrywała jednak formacje sformowane w brygady, takie jak Brygada Savolax, której główny trzon stanowiły następujące regimenty zarówno indelta jak i zaciężne: Karelska dragoncorpsen, Savolax infanteriregemente, Savolax jägarregemente, Savolax – brigadens artillerikompani, Karelska jägarecorpsen. Brygada powstała w roku 1775, a jej pierwszym szefem został pułkownik Göran Magnus Sprengtporten, wcześniej dowódca Savolax infanteriregemente. Zadanie brygady polegało wówczas na blokowaniu oddziałami lekkiej piechoty i kawalerii ewentualnych wrogich akcji rosyjskich w prowincjach Savolax i Karelia. Sprengtporten założył także szkołę wojskową i opracował zasady nowoczesnej taktyki i strategii dla szwedzkich oddziałów. Swoją brygadę wyposażył w nowoczesne gwintowane karabiny o krótkich lufach, sprawdzające się na polu walki o wiele lepiej niż tradycyjne muszkiety o długich gładkich lufach. Brygada stała się niebawem najbardziej elitarną szwedzką jednostką, gdzie jednak nakłaniano oficerów, aby używali języka fińskiego, aby być bliżej swoich podwładnych.
Podczas wojny 1808-1809 brygadą Savolax, oznaczana niekiedy jako czwarta brygada, którą dowodził Johan Adam Cronstedt, a potem po reorganizacji, jako piąta brygada, którą dowodził już pułkownik Johan August Sandels. Łączny stan osobowy wraz z przyłączonymi podczas wojny jednostkami wynosił 3783 żołnierzy, wliczając w to Infanterivargering (rezerwa piechoty) 394 żołnierzy i Dragonvargering 87 kawalerzystów, a także 109 oddelegowanych marynarzy. Brygada poniosła w wojnie tak ogromne straty, że praktycznie przestała istnieć, przy życiu pozostało bowiem tylko 200 żołnierzy.
Wiosną 1808 roku szwedzka część armii, operująca we właściwej Szwecji wynosiła 33317 żołnierzy, w tym 24287 piechoty (20282 indelta, 4005 värvade), 6125 kawaleria (5105 indelta, 1020 värvade) oraz 2905 artylerzyści. Oznacza to przewagę indelta 25387 nad värvade 7930.
Fińska armia to odpowiednio 16348 żołnierzy, w tym 14665 piechoty (9585 indelta, 5080 värvade), 750 kawalerzystów indelta, 933 artylerzystów värvade. Całość armii fińskiej to 10335 indelta i 6013 värvade. Natomiast dla porównania według danych z roku 1794 fińska armia liczyła 20 099 żołnierzy, a cała armia szwedzka 61299. W roku 1797 liczba ta spadła do 55201.[6]
Sumując, cała armia szwedzko-fińska w chwili wybuchu wojny liczyła 49665 żołnierzy, w tym 38952 piechoty (29867 indelta i 9085 värvade), 6875 kawaleria (5855 indelta i 1020 värvade, oraz 3838 artylerzystów wszyscy värvade. Tak więc cała armia składała się z 35772 indelta i 13943 värvade. Natomiast rosyjski generał Paul von Suchtelen w swojej książce ocenia całość sił szwedzkich na froncie fińskim na 14984 żołnierzy indelta i zaciężnych oraz 4009 rezerwy.
Podczas wojny 1808-1809 walczono nie tylko na froncie fińskim, ale także na duńsko-norweskim. Gustav Adolf podjął taką decyzję w marcu 1808 roku, kiedy Dania wypowiedziała Szwecji wojnę i próbował wtedy wprowadzić okresowo coś w rodzaju przymusowej służby wojskowej, czy raczej milicyjnej, tzw. lantvärn. Finlandia, już i tak dostatecznie wydrenowana z żołnierza, została wtedy wyłączona. Pobór obejmował nieżonatych mężczyzn w wielu 18-25 lat, z wyjątkiem pewnych grup, m.in. studentów i rolników prowadzących własne gospodarstwa. Ten sposób rekrutacji miał zapewnić dodatkowo około 30 tys. żołnierzy. Docelowo stan armii szwedzkiej powinien wynieść 110 ty żołnierzy, w tym stała armia 50 tys., rezerwiści (vargering) 17 tys. landtvärn 30 tys., marynarze 13 tys. Ostatecznie do landtvärn powołano pod broń 27 tys. ludzi zorganizowanych w 49 batalionów piechoty i 3 bataliony artylerii.
Okazało się jednak, że w praktyce ten pomysł zupełnie się nie sprawdził. Rekruci, oderwani od zwykłych zajęć, nie przejawiali większych chęci ani do służby, ani tym bardziej do walki. Zgromadzeni w prowizorycznych koszarach, chorowali i masowo umierali z powodu epidemii. Ich wykorzystanie na jakimkolwiek froncie okazało się więc problematyczne, byli bardziej obciążeniem machiny wojennej niż korzyścią na frontach.
Ludność Szwecji właściwej wynosiła w tym okresie około 2250000 ludzi, 624000 w Finlandii i 110000 w prowincjach niemieckich. Planowany stan armii 110 000 nigdy w praktycznie został osiągnięty, nie mówiąc już o tym, że w maju o czerwcu odnotowano pierwsze straty. Można jednak założyć, że we wrześniu 1808 roku osiągnął zaledwie dwie trzecie zamierzonej kwoty, tj. 64000 armii lądowej i 8 000 morskiej.
Taktyka walki piechoty według regulaminu z roku 1794 polegała na szyku w trzech liniach. Od czasu kampanii pomorskiej w roku 1806 zmieniono to na dwie linie. Piechota była uzbrojona w tradycyjne muszkiety modele kolejno M1747, M1791 czy M1808, z gładkimi lufami, plutony strzeleckie wyposażone były w sztucery (Studsarna) przeważnie konstrukcji generała lejtnanta Georga Henrika Jägerhorna z oznaczeniem M1793, z głównym przeznaczeniem dla Savolax jägarregemente i Karelska jägarkåren, wchodzące w skład Savolaxbrigaden. Gwintowany sztucer ze skałkowym zapłonem i bagnetem i celownikiem produkowany był w manufakturze w Norrtälje, a bagnet w Eskilstina. Kaliber 16 mm, waga 4,6 kg, długość 128 cm, długość bagnetu 76 cm. Najwcześniej sztucery model M1788 dostały oddziały lekkich dragonów brygady z inicjatywy Jacoba Magnusa Sprengtporten. Uważa się, że Savolaxbrigaden, a w każdym razie jej strzelcy, została wyposażona w sztucery z inicjatywy jednego z pierwszych dowódców brygady Gorana Magnusa Sprengtporten, brata Jacoba, stąd niekiedy karabin ten określany jest jako sprengtportenska studsaren. Sprengtporten podobno wyposażył oddziały strzeleckie brygady w te sztucery za własne pieniądze. Sztucery były krótsze, ale strzelały bardziej precyzyjnie od tradycyjnych muszkietów. Przykładowo, szwedzki muszkiet M1747 miał długość półtora metra, długość lufy 110 cm, kaliber 20,04 mmm i ważył 4 kilo 800 gram. Szwedzkie muszkiety były wytwarzane w manufakturach w Arboga, Husqvarna, Eskilstuna, Linkoping, Norrtelje i kilku innych miejscach. Dążono oczywiście do standaryzacji, ale każda sztuka broni powinno zostać także naprawiona przez lokalnego kowala.
Podczas wojny 1808-09, a także później, Szwecja otrzymywała subsydia i pomoc militarną z Anglii. W ramach tej pomocy Anglicy dostarczyli Szwecji znaczną ilość muszkietów najczęściej typu Land Pattern Musket, popularnie zwanych Brown Bess. Standardowy muszkiet India Pattern, zachowany w zbiorach sztokholmskiego Armémuseum ważył 4,70 kilo, długość lufy 990 całkowita 1403 mm, kaliber 19.05 mm, bagnet 432 mm.
Dzienna racja żywnościowa szwedzkiego żołnierzy wynosiła 625 gramów sucharów, 850 gramów mięsa wieprzowego lub ryb uzupełnianego grochem, do tego dochodziło 2,5 litra piwa. Picia wody raczej unikano ze względu na możliwość zatrucia.
W artylerii podstawową jednostką organizacyjną była kompania o sile 80 ludzi. Podczas wojny kompania dzieliła się na 5 drużyn po 16 żołnierzy każda – dwie z działami, jedna z moździerzem czy haubicą, jedna drużyna minierów i jedna saperów. Kiedy potrzebowano artylerzystów, dopierano ich przeważnie z różnych kompanii. Podczas wojny 1808-09 łączono regimenty w brygady ad hoc, komponując je z najbliżej stacjonujących batalionów. Każda brygada zabiegała o to, aby mieć w swoim składzie przynajmniej jedną, a najlepiej więcej, baterii artylerii z dwoma do dziesięciu armatami, kilka szwadronów kawalerii oraz kilka plutonów strzelców.
Ważnymi szwedzkimi dowódcami w tej wojnie byli generał Carl Natanael af Klercker, który zmobilizował fińską armię na początku wojny, ale szybko zastąpił go generał Wilhelm Mauritz Klingspor; pułkownik Carl Johan Adlercreutz, który wygrał bitwy pod Siikajoki, Revolaks, Lappo, ale przegrał pod Oravais; Johan August Sandels, zwycięzca spod Virta Bro, ostatni dowódca brygady Savolax; Georg Carl von Döbeln, dowódca brygady Björneborg, zwycięzca spod Juutas, Siikajoki and Lappo, dowódca szwedzkiej armii na wyspie Åland.
Szwecja straciła Finlandię!
Wojna szwedzko-rosyjska rozstrzygnęła się praktycznie w bitwie pod Oravais 14 września 1808 (2 września według kalendarza juliańskiego). Armia szwedzko-fińska poniosła wtedy druzgoczącą klęskę, która praktycznie przesądziła o losach wojny. Szwecja w jej wyniku straciła wtedy Finlandię, która weszła w skład Imperium Rosyjskiego jako autonomiczne Wielkie Księstwo Fińskie. Więcej na ten temat w książce „Oravais 1808”, wydanej przez Bellonę.
https://ksiazki.pl/produkt/oravais-1808
