ZŁO SYSTEMOWE. Antropologia jednostki operacyjnej.

I. Wprowadzenie: zło nowoczesne jako zło bez podmiotu

Klasyczne rozumienie zła zakładało istnienie podmiotu zdolnego do czynu moralnego:

człowieka świadomego, odpowiedzialnego, zdolnego do dobra i zła.

Jednak nowoczesność – wraz z jej biurokracją, racjonalizacją, symulacją znaczeń i obiektywizacją relacji – zrodziła zupełnie inny typ zła:

zło, które nie potrzebuje złego człowieka.

Zło wykonywane przez system.

Zło, które może być legalne, racjonalne, normatywne.

Bauman nazwał je produktem modernistycznego porządku.

Baudrillard – efektem symulacji i pustych znaków.

Radbruch – „ustawowym bezprawiem”.

Koncepcja repliki – jego nowym, antropologicznym wykonawcą.

To zło nie jest perwersją systemu.

To zło jest jego produktem właściwym.

________________________________________

II. Bauman: Zagłada jako logiczny produkt racjonalności

W Nowoczesności i zagładzie Bauman pokazuje, że Holokaust nie był „wypadkiem przy pracy” nowoczesności.

Nie był irracjonalnym wybuchem barbarzyństwa.

Przeciwnie:

„Zagłada była normalnym produktem zasad rządzących nowoczesnym światem.”

Jak to możliwe?

1. Biurokracja usuwa relację osobową

Człowiek staje się „przypadkiem”, „elementem”, „kategorią”, „grupą statystyczną”.

Zaczyna istnieć w systemie, nie w rzeczywistości.

2. Racjonalność środków zastępuje racjonalność celów

„Skuteczność” staje się miarą działania.

„Efektywność” zastępuje dobro.

3. Moralność zostaje poddana procedurze

Jeśli procedura coś dopuszcza – jest to moralnie neutralne.

Zło nie jest już złem – jest zadaniem do wykonania.

To jest fundament zła systemowego:

zło, które powstaje jako procedura, nie jako wybór moralny.

________________________________________

III. Baudrillard: puste znaki i zło ukryte w symulacji

Baudrillard, analizując logikę późnej nowoczesności, wskazał, że współczesny świat nie operuje już znakami odnoszącymi się do rzeczywistości.

Znak nie oznacza.

Znak symuluje.

1. Znak pusty

Znak nie wskazuje na żadną realność.

Odnosi się do innego znaku.

Krąży wewnątrz systemu.

2. Symulakrum zła

Zło nie jest już przemocą.

Zło jest procedurą usprawiedliwioną przez znak.

„Transport”,

„relokacja”,

„przesunięcie materiału”,

„rozliczenia”,

„segregacja”.

To język, który nie tylko ukrywa rzeczywistość,

ale tworzy jej lustrzaną symulację, w której zło staje się niewidoczne.

Baudrillard mówił wprost:

„System wytwarza własne alibi.”

Nie trzeba kłamać.

Wystarczy stworzyć język, który uniemożliwia ujawnienie prawdy.

________________________________________

IV. Radbruch: ustawowe bezprawie – legalne zło

Gustav Radbruch, obserwując totalitaryzmy XX wieku, zauważył, że prawo może stać się narzędziem zła, zachowując pełną formę legalności.

To jego koncepcja:

gesetzliches Unrecht – ustawowe bezprawie.

Co to znaczy?

1. Prawo jest formalnie poprawne

• Ma właściwą procedurę

• Zgodne z ustawą

• Spójne z systemem

2. Prawo jest moralnie zbrodnicze

• Odbiera godność

• Dehumanizuje

• Prowadzi do prześladowań

• Niszczy podstawowe prawa osoby

Prawo staje się pustym znakiem:

zachowuje formę, traci treść.

Wtedy zło:

• nie jest wykroczeniem przeciw prawu,

• jest wykonywaniem prawa.

To najbardziej przerażający wymiar modernizmu.

________________________________________

V. Logika wspólna: Zło jako funkcja znaku pustego

Bauman, Baudrillard i Radbruch – choć z różnych dyscyplin – wskazują ten sam rdzeń:

Zło rodzi się, gdy znak oddziela się od rzeczywistości.

• Gdy „człowiek” staje się kategorią statystyczną.

• Gdy „śmierć” staje się operacją logistyczną.

• Gdy „prawo” staje się systemem funkcji, nie ochroną sprawiedliwości.

• Gdy „moralność” staje się formą bez treści.

• Gdy „odpowiedzialność” znika pod procedurą.

To nie jest zło diaboliczne.

To nie jest zło intencjonalne.

To jest zło administrowane.

________________________________________

VI. Replika/jednostka operacyjna: wykonawca zła systemowego

Koncepcja repliki domyka cały ten obraz antropologicznie.

Replika:

• nie posiada intuicji dobra,

• nie ma zakorzenienia w transcendencji,

• nie ma dostępu do idei (np. Platońskiej),

• nie rozumie symbolu jako znaku pełnego,

• rozpoznaje jedynie znaki operacyjne,

• funkcjonuje na poziomie systemowych procedur.

Dlatego:

Replika nie jest zdolna do prawdziwej moralności.

Może być:

• posłuszna,

• efektywna,

• zgodna z procedurą,

• dopasowana do struktury.

Ale nie może:

• działać z intuicji dobra,

• sprzeciwić się „legalnemu złu”,

• rozpoznać symbolu pełnego (sakramentu, osoby, wartości),

• przekroczyć systemu znaków.

Replika jest materializacją diagnozy Baumana,

symulacrum Baudrillarda

i wykonawcą prawa Radbrucha.

To nowa forma człowieka,

ale już nie człowieka — jednostki operacyjnej.

________________________________________

VII. Zło systemowe: zło, które powstaje bez złych ludzi

Możemy teraz sformułować ostateczną tezę:

Zło systemowe jest złem bez podmiotu,

wytwarzanym przez strukturę znaków pustych,

wykonywanym przez jednostki operacyjne (repliki),

i legalizowanym przez prawo oderwane od transcendencji i natury.

To zło:

• nie ma twarzy,

• nie ma głosu,

• nie wymaga nienawiści,

• nie rodzi się z gniewu,

• nie potrzebuje demona,

• nie wyłania się z chaosu.

Zło systemowe powstaje tam, gdzie:

• procedura zastępuje sumienie,

• definicja zastępuje osobę,

• legalność zastępuje moralność,

• znak pusty zastępuje znak pełny,

• system zastępuje świat.

________________________________________

VIII. Zakończenie: epoka systemów bez osób

W klasycznej metafizyce mówiono:

„Zło jest brakiem dobra.”

W nowoczesności musimy powiedzieć:

„Zło jest brakiem osoby.”

To zło powstaje w świecie,

w którym osoba została zastąpiona:

• kategorią,

• jednostką statystyczną,

• wpisem,

• operatorem funkcji,

• wykonawcą procedury,

• repliką.

Dopóki istnieje świat znaków pustych,

zło systemowe będzie nie uniknięciem,

ale koniecznością struktury.

PRZYPISY:

1. Z. Bauman, Nowoczesność i zagłada.

2. J. Baudrillard, Symulakry i symulacja.

3. G. Radbruch, Filozofia prawa.