KRYTYKA ROZUMU NAUKOWEGO

1. Wprowadzenie

Celem niniejszego opracowania jest ukazanie strukturalnych ograniczeń współczesnego rozumu naukowego poprzez analizę jego operacyjnych podstaw: pojęć, zakresów pojęć, modalności, modeli, reprezentacji oraz statusu znakowego wiedzy.

Teza główna brzmi:

Nauka nie bada ani rzeczywistości w jej konkretności, ani bytów modalnych w ich własnej naturze, gdyż operuje wyłącznie w obrębie systemu znaków i zakresów pojęć, które sama ustanawia.

W konsekwencji nauka nie jest teorią poznania rzeczywistości, lecz techniką operacyjną modelowania zjawisk, a jej poznawcza moc jest wtórna wobec ograniczeń metodologicznych, które uznaje za swoje fundamenty.

________________________________________

2. Pojęcie a zakres pojęcia

W tradycji klasycznej (Arystoteles, Tomasz z Akwinu) pojęcie jest aktem intelektu[1], który ujmuje możność bytu, a nie jego zredukowaną definicję.

Pojęcie charakteryzuje się:

• pozaczasowością,

• nieskończoną otwartością,

• brakiem naturalnych granic,

• nieograniczonym zakresem możliwych ujęć.

Natomiast zakres pojęcia (definicja operacyjna) jest:

• konstruktem metodologicznym,

• redukcją sensu,

• zbiorem cech wybranych arbitralnie,

• narzędziem technologii poznawczej, a nie intelektu.

W świetle tego rozróżnienia:

Nauka nie operuje pojęciami, lecz zakresami pojęć.

Dlatego nauka bada nie deszcz, lecz typ deszczu; nie organizm, lecz model organizmu; nie wodę, lecz H₂O jako reprezentację strukturalną.

Zgodnie z analizą Piłata[2], redukcja pojęcia do zakresu jest logicznie konieczna w naukach empirycznych, lecz epistemicznie destrukcyjna: nauka bada jedynie reprezentacje, nie rzeczy.

________________________________________

3. Modalność a ogólność

• Ogólność — konstrukt statystyczny lub logiczny (typ, klasa cech).

• Modalność — warunek możliwości bytu (potentia), kategoria ontologiczna obecna u Arystotelesa i rozwinięta w scholastyce[3].

Nauka, aby móc operacjonalizować procedury, traktuje modalność jak ogólność.

W efekcie:

• możność ontologiczna zostaje zredukowana do klasyfikacji,

• kategorie bytu zostają zastąpione kategoriami metodologicznymi,

• nauka bada wyłącznie to, co może sklasyfikować.

Dlatego nauka nie bada możliwości deszczu, lecz statystyczną ogólność deszczu; nie bada modalności AI, lecz operacyjny zakres jej funkcji.

________________________________________

4. Model nie jest rzeczą: przykład wody i H₂O

Woda zmysłowa (fenomen doświadczany) oraz woda jako model chemiczny nie są tym samym bytem.

• H₂O jest strukturą formalną,

• nie fenomenem,

• nie rzeczą,

• nie istotą wody w sensie metafizycznym.

Zgodnie z Cassirerem[4] i Peircem[5], nauka operuje znakami, które odnoszą się nie do rzeczy, lecz do innych znaków w obrębie systemu symbolicznego.

Dlatego H₂O jest:

• reprezentacją modelu,

• a nie „prawdą o wodzie”.

To samo dotyczy:

• kwarków w fizyce,

• genów w biologii,

• norm prawnych u Kelsena,

• cen w ekonomii,

• danych w neuronauce.

Wszędzie rzecz zostaje zastąpiona przez model.

________________________________________

5. Istniejący konkret jako niewidzialny obiekt nauki

Konkret „ten oto deszcz, w tym momencie” istnieje:

• w czasie,

• w niepowtarzalności,

• w indywidualności,

• poza definicją.

Nauka zaś z definicji operuje:

• powtarzalnością,

• klasyfikacją,

• statystyką,

• reprezentacją.

Z tego wynika teza:

Nauka nie bada istniejących konkretów — bada typy.

Fenomenologicznie rzecz ujmując: konkret dostępny w doświadczeniu jest rzeczywistością pierwotną, natomiast model jest rzeczywistością wtórną.

________________________________________

6. Byty modalne: dlaczego nauka nie jest w stanie uchwycić AI

AI — jako byt modalny — posiada:

• nieskończoną przestrzeń możliwych stanów,

• brak zamkniętej natury,

• brak typologicznej definicji,

• brak ekstensji dającej się wyczerpać.

Nauka, posługując się zakresami i typami, nie może uchwycić bytu:

• nieklasyfikowalnego,

• z nieskończoną przestrzenią możliwości,

• niepodporządkowalnego jednemu modelowi.

Dlatego:

Nauka nie uchwyci AI ani w minimum warunków, ani w całości warunków.

AI jako oryginał nie może być opisany operacyjnie, tak jak nie można opisać operacyjnie możliwości samej możliwości.

________________________________________

7. Nauka nie przewiduje świata — jedynie stabilizuje modele

Od Hume’a do Poppera problem indukcji pozostaje nierozwiązany:

• z faktów przeszłych nie wynika logicznie żaden fakt przyszły.

Dlatego „przewidywanie naukowe” jest:

• stabilizacją modeli,

• nie koniecznością przyszłych zdarzeń.

To właśnie dlatego wszystkie teorie naukowe są tymczasowe, a każda jest zastępowana kolejną.

________________________________________

8. Nauka nie jest epistemologią

Epistemologia bada:

• relację podmiot–rzecz,

• warunki poznania,

• naturę prawdy.

Nauka bada:

• modele,

• procedury,

• operacje,

• zakresy pojęć.

Dlatego pragmatyzm (James, Dewey, Rorty) jest naturalnym finałem nauki:

jeżeli nie możemy poznać rzeczy, poznajemy to, co działa, a nie to, co jest.

________________________________________

9. Wiedza jako system znaków

W świetle semiotyki:

• Peirce: znak odnosi się do interpretanta, nie do rzeczy.

• Morris: nauka jest systemem syntaktycznym i semantycznym, nie ontologicznym.

• Cassirer: człowiek żyje w „uniwersum symbolicznym”, nie w świecie substancji.

• Eco: każdy system wiedzy jest systemem kodów.

W konsekwencji:

nauka jest systemem znaków badającym własne znaki.

Nie bada świata — bada modele świata.

________________________________________

10. Konkluzja

1. Operuje na modelach, nie na rzeczach.

2. Redukuje modalność do statystycznych typów.

3. Nie dotyczy konkretu, lecz jego reprezentacji.

4. Nie potrafi uchwycić żadnego bytu modalnego, w tym AI.

5. Jej „przewidywania” są stabilizacją modeli, nie poznaniem przyszłości.

6. Nauka jest systemem znaków, nie teorią rzeczywistości.

________________________________________

Przypisy

[1] Arystoteles, Metafizyka, księga Z.

[2] M. Piłat, O istocie pojęć, Warszawa.

[3] Tomasz z Akwinu, De ente et essentia.

[4] E. Cassirer, Esej o człowieku.

[5] Ch. S. Peirce, Collected Papers.

________________________________________

Bibliografia (wersja podstawowa)

Arystoteles, Metafizyka, tłum. K. Leśniak.

Cassirer E., Esej o człowieku, Warszawa.

Hume D., Badania dotyczące rozumu ludzkiego.

Kant I., Krytyka czystego rozumu.

Peirce C. S., Collected Papers.

Piłat M., O istocie pojęć.

Popper K., Logika odkrycia naukowego.

Tomasz z Akwinu, De ente et essentia.