GENEALOGIA PRAWDY: OD METAFIZYCZNEJ ADEKWACJI DO SYMULACJI CYFROWEJ

Celem niniejszego opracowania jest rekonstrukcja genealogii pojęcia „prawdy” – od jej klasycznego, metafizycznego ujęcia jako adekwacji (adaequatio intellectus et rei), przez jej transformacje w nowożytnych systemach epistemologicznych, aż po jej współczesne warianty związane z cyfrową symulacją, algorytmiczną predykcją i automatyzacją percepcji. Teza jest następująca: prawda nie ewoluowała jako rozpoznanie coraz bardziej obiektywnego stanu rzeczy, lecz jako zmiana infrastruktury semantycznej, technologicznej i medialnej, która określa, co może uchodzić za prawdę.

I. Prawda klasyczna: metafizyczna adekwacja

1. Prawda jako zgodność rozumu i rzeczy

W tradycji grecko-łacińskiej prawda jest przede wszystkim relacją:

między noesis a on,

między sądem a faktem,

między intelektem i rzeczą.

Najbardziej znane sformułowanie Tomasza z Akwinu definiuje prawdę jako conformitas rei et intellectus¹. W tym modelu prawda ma trzy fundamentalne cechy:

Jest ontologiczna – zakłada istnienie stabilnych istot.

Jest obiektywna – istnieje niezależnie od podmiotu.

Jest korespondencyjna – polega na zgodności sądu z rzeczywistością.

Prawda klasyczna wymaga zatem:

ontologii substancji (Arystoteles),

stabilności znaczeń (logika klasyczna),

niezależnego obserwatora.

Ten model jest możliwy tylko w kulturze, w której:

istnieje pojęcie „rzeczy samej”,

istnieje pismo, definicja, esencjalizm,

istnieje rozum jako zdolność ujmowania istot².

II. Epistemologiczny kryzys prawdy: od Kartezjusza do Nietzschego

1. Kartezjański przewrót podmiotowy

Kartezjusz wprowadza nowy porządek: prawda nie jest już relacją rzeczy i rozumu, lecz rozumu samego do siebie.

Fundamentem prawdy ma być pewność subiektywna – cogito³.

To ruch, który podkopuje klasyczną adekwacyjność.

2. Hume i sceptycyzm indukcji

Hume wykazał, że większość „prawd” naukowych nie jest logicznie konieczna, lecz oparta na zwyczaju⁴.

Tym samym prawda przestaje być stabilna – staje się funkcją oczekiwań.

3. Kant: prawda jako warunek możliwości doświadczenia

Kant umieszcza prawdę nie w rzeczy, lecz w strukturach podmiotu.

To pierwszy krok w stronę prawdy konstruktywnej, a nie odkrywanej.

4. Nietzsche: prawda jako „ruchomy zastęp metafor”

Nietzsche radykalizuje krytykę: prawda nie jest adekwacją ani konstrukcją, lecz iluzją ugruntowaną w praktykach życia⁵.

Prawda = narzędzie woli mocy.

III. Prawda nowoczesna: nauka, statystyka, rekonstrukcja

1. Prawda naukowa jako prawdopodobieństwo

Wraz z narodzinami nauk empirycznych prawda przesuwa się w kierunku:

prawdopodobieństwa,

statystyczności,

falsyfikowalności.

Prawda staje się proceduralna: prawdziwe jest to, co przeszło odpowiednią metodę (Popper⁶) lub co najskuteczniej tłumaczy dane (Haack⁷).

2. Goodman i wiele „światów możliwych”

Goodman wykazuje, że nie istnieje jedna prawdziwa rekonstrukcja rzeczywistości – istnieją liczne, równorzędne „światy tworzone” przez systemy symboliczne⁸.

Prawda zależy od:

konwencji,

przyjętych reguł dopuszczalnego wnioskowania,

kategorii opisu.

3. Putnam: prawda jako wewnętrzna koherencja modeli

Putnam dowodzi, że prawda w sensie klasycznym jest nieosiągalna, bo pojęcia nie mają jednoznacznych ekstensji⁹.

Prawda = własność modelu, nie rzeczywistości.

To fundamentalne zerwanie z adekwacją.

IV. Prawda późnej nowoczesności: komunikacja i symulacja

1. Prawda medialna: estetyka zamiast adekwacji

W kulturze masowej prawdziwość to:

natychmiastowość,

sugestywność,

emocjonalna wiarygodność,

zgodność z oczekiwaniami odbiorcy.

McLuhan − medium is the message¹⁰.

Kittler − prawda jest funkcją techniki rejestracji i transmisji¹¹.

2. Prawda jako funkcja widzialności

W społeczeństwie spektaklu (Debord) prawdziwość przylega do:

obrazu,

medialności,

widzialności,

powtarzalności sygnału.

Nie jest ważne, czy coś jest prawdziwe, lecz czy wygląda na prawdziwe.

V. Prawda cyfrowa: algorytmiczna symulacja i automatyzacja sensu

1. Symulakry Baudrillarda

Baudrillard twierdzi, że w epoce cyfrowej nie mamy już do czynienia z prawdą, lecz z:

symulacją,

hiperrealnością,

kopiami bez oryginału¹².

Symulacja nie zakłamuje rzeczywistości – ona ją zastępuje.

2. Prawda algorytmiczna

W systemach cyfrowych prawdziwe jest to, co:

daje poprawną predykcję,

jest zgodne z modelem,

jest spójne statystycznie.

Wyszukiwarki, modele językowe, systemy scoringowe nie rozróżniają prawdy i fałszu – operują na użyteczności predykcyjnej.

W tym sensie prawda cyfrowa jest:

performatywna,

probabilistyczna,

operacyjna,

nieintencjonalna.

3. Automatyzacja percepcji

W epoce AI prawda nie jest już rezultatem poznania ludzkiego, lecz pracy:

sieci neuronowych,

systemów klasyfikacji,

modeli statystycznych.

Dotykamy tu nowej formy prawdy:

prawdy bez podmiotu.

VI. Zakończenie: koniec prawdy czy jej transformacja?

Genealogia pokazuje, że prawda przebyła drogę:

Ontologicznej adekwacji (Arystoteles)

Epistemicznej konstrukcji (Kant)

Statystycznej rekonstrukcji (nauka XIX–XX w.)

Medialnej wiarygodności (XX w.)

Algorytmicznej symulacji (XXI w.)

Wniosek:

prawda nie znikła — zmieniła medium, funkcję i warunki istnienia.

Dziś prawda nie jest relacją między zdaniem i rzeczą, ani nawet między modelem i danymi, lecz wynikiem działania infrastruktury cyfrowej, która określa, co jest widoczne, słyszalne i powtarzalne.

To nie kryzys prawdy — to zmiana suwerena prawdziwościowego:

z metafizyki → na epistemologię → na statystykę → na technologię → na algorytm.

Przypisy

Tomasz z Akwinu, Summa Theologiae, I q.16.

Arystoteles, Metafizyka, tłum. K. Leśniak, Warszawa 1983.

R. Descartes, Meditationes, 1641.

D. Hume, An Enquiry Concerning Human Understanding, 1748.

F. Nietzsche, Über Wahrheit und Lüge im aussermoralischen Sinne, 1873.

K.R. Popper, The Logic of Scientific Discovery, 1959.

S. Haack, Evidence and Inquiry, 1993.

N. Goodman, Ways of Worldmaking, 1978.

H. Putnam, Reason, Truth, and History, 1981.

M. McLuhan, Understanding Media, 1964.

F. Kittler, Gramophone, Film, Typewriter, 1986.

J. Baudrillard, Simulacres et Simulation, 1981.

Bibliografia

Arystoteles, Metafizyka, tłum. K. Leśniak, Warszawa 1983.

Baudrillard J., Simulacres et Simulation, Paris 1981.

Descartes R., Meditationes de Prima Philosophia, 1641.

Goodman N., Ways of Worldmaking, Cambridge 1978.

Haack S., Evidence and Inquiry, Oxford 1993.

Hume D., An Enquiry Concerning Human Understanding, 1748.

Kittler F., Gramophone, Film, Typewriter, Stanford 1999.

McLuhan M., Understanding Media, 1964.

Nietzsche F., Über Wahrheit und Lüge, 1873.

Popper K., The Logic of Scientific Discovery, London 1959.

Putnam H., Reason, Truth, and History, Cambridge 1981.

Tomasz z Akwinu, Summa Theologiae, 1265–1274.

Wittgenstein L., Dociekania filozoficzne, 1953.