AUTOPOIESIS NAUKI W CHEMII

Chemia od dawna uchodzi za jedną z najbardziej „realistycznych” nauk.

Opisuje substancje, pierwiastki, reakcje, wiązania, struktury, równowagi.

Ale gdy przyjrzeć się jej głębiej, okazuje się, że chemia nie tylko opisuje świat — chemia również go tworzy.

Nie w sensie metafizycznym, lecz operacyjnym.

Chemia:

• wytwarza własne jednostki obserwacji (cząsteczki, orbitalne, stany przejściowe),

• tworzy własne języki (wzory strukturalne, modele hybrydyzacji, reguły reaktywności),

• buduje własne kryteria istnienia (nie „co jest”, lecz „co da się opisać i odtworzyć w modelu”).

To, co chemia uznaje za rzeczywiste, nie jest po prostu „dane” — jest wynikiem jej własnej pracy.

Chemia, tak samo jak inne nauki, jest więc systemem autopoezyjnym:

tworzy swoje elementy, reprodukuje swoje operacje i pozostaje zamknięta w swoich własnych metodach.

Substancja chemiczna: pomiędzy światem a modelem

Na przykład: woda.

Codzienna, oczywista, zrozumiała dla każdego.

A jednak w chemii „woda” nie istnieje jako fenomen codzienności.

Istnieje jako:

• H₂O,

• dipol,

• układ o określonej geometrii,

• konfiguracja orbitalna,

• sieć wiązań wodorowych,

• fazy zależne od temperatury i ciśnienia.

To model, który działa — przewiduje, tłumaczy, porządkuje.

Ale model wody nie jest wodą.

To raczej formalna reprezentacja, którą chemia tworzy, aby móc stabilnie poruszać się w świecie reakcji, bilansów, energii i struktur.

Chemia nie widzi więc świata takim, jaki jest —

chemia widzi świat takim, jak pozwalają jej widzieć własne narzędzia i pojęcia.

Dlaczego chemia jest szczególna?

W przeciwieństwie do wielu innych nauk chemia ma jedną niezwykłą cechę:

Może wytwarzać to, co bada.

Biologia nie tworzy życia od zera.

Fizyka nie tworzy grawitacji.

Geologia nie tworzy skał.

Ale chemia potrafi stworzyć:

• substancje, które nie istnieją w naturze,

• cząsteczki o nieistniejących właściwościach,

• całe klasy związków, które mają jedynie modelową genealogię.

To w chemii najbardziej widoczne jest to, czym jest autopoeisis nauki:

świat, który narzędzia same tworzą, aby móc go mierzyć, badać i rozumieć.

Chemiczna estetyka: porządek w ruchu

Chemia jest jednocześnie:

• matematyczna (bo modelowa),

• intuicyjna (bo oparta o „wyobraźnię cząsteczkową”),

• empiryczna (bo wymaga syntezy i doświadczenia),

• artystyczna (bo projektuje nowe formy materii).

W tym sensie chemia jest jedną z najbardziej harmonijnych form ludzkiego poznania — łączy ścisłość z twórczością, model z rzeczywistością, abstrakcję z konkretem.

Wnioski — w duchu autopoeisis

1. Chemia nie jest tylko odkryciem — jest także wynalazcą materii.

2. Jej obiekty są produktami jej własnego języka (orbital, hybrydyzacja, entalpia).

3. Rzeczywistość chemiczna jest rzeczywistością przetworzoną — uporządkowaną poprzez modele.

4. Urok chemii polega na tym, że dopiero dzięki jej konceptualnej pracy woda może stać się H₂O, a H₂O może stać się… zrozumiałe.

Dlatego chemia jest nauką tak piękną:

łączy porządek i wyobraźnię, doświadczenie i abstrakcję, świat i jego model.

Jest jednocześnie poetycka i dokładna — chyba najrzadsze połączenie w całej nauce.