AUTOPOIESIS FIZYKI

Wprowadzenie

Fizyka współczesna, uznawana tradycyjnie za najbardziej „twardą” i „realistyczną” naukę, w rzeczywistości stanowi jeden z najbardziej złożonych przykładów autopoiesis poznawczej. Zarówno fizyka klasyczna, jak i kwantowa, nie są lustrzanym odbiciem rzeczywistości, lecz systemami produkcji własnych obiektów, własnych metod i własnych kryteriów istnienia.

W tym sensie fizyka jest porównywalna z autopoiesis prawa, ekonomii pieniądza fiat, prawdy klasycznej czy klimatycznych modeli CO₂1

Mechanizmy fizyki nie odsłaniają rzeczywistości „taką, jaka jest”, lecz konstruują modele, w których to, co realne, staje się tym, co mierzalne, formalizowalne lub operacjonalizowalne2

. Pomiędzy światem i teorią nie zachodzi relacja adekwacji, lecz relacja translacji — świat jest tym, co daje się przełożyć na kod fizyczny.

1. Fizyka klasyczna jako system autopoiesis formy

1.1. Newtonowska transpozycja świata na matematyczność

Mechanika Newtona nie opisuje świata, lecz ustanawia ramy, w których świat musi się pojawić, aby mógł zostać opisany. To klasyczny przypadek transcendentalnej formy w sensie Kanta: matematyczność nie jest cechą rzeczywistości, lecz warunkiem możliwości jej poznania3.

Newton zakłada:

ciągłość przestrzeni i czasu,

liniowość relacji przyczynowych,

obiektywność obserwatora,

niezależność obiektu od pomiaru.

Są to założenia niefalsyfikowalne i niedowodliwe — czysta autopoiesis formy.

Jak ujął to Ernst Cassirer:

„Mechanika klasyczna nie odkryła świata; ona wynalazła pewien typ świata.”4

2. Kryzys klasyczności i ujawnienie granic autopoiesis

Zjawiska końca XIX wieku — promieniowanie ciała czarnego, efekt fotoelektryczny, stabilność atomu — odsłoniły granice kodu klasycznego.

Okazało się, że istnieją procesy, których nie można opisać w ramach linearnej, geometrycznej epistemologii.

To moment, w którym — używając języka Kuhna — paradygmat klasyczny przestał generować „normalną naukę”5

.Świat „zachowywał się” w sposób nienadający się do włączenia w klasyczny mechanizm autopoiesis.

3. Fizyka kwantowa jako autopoiesis modalności

3.1. Funkcja falowa: byt czy narzędzie?

Funkcja falowa ψ nie jest „falą”, lecz strukturą intensjonalną, opisującą możliwe wyniki pomiaru — nie zaś sam obiekt6

W interpretacjach:

Bohra – funkcja falowa opisuje warunki możliwości informacji7

Heisenberga – opisuje tendencje do zaistnienia8

von Neumanna – istnieje tylko w formalizmie matematycznym9

Rovelliego – jest relacją między systemami10

QBismu – jest stanem wiedzy obserwatora11

We wszystkich przypadkach ψ jest modalnością, nie „rzeczą”.

W sensie Sellarsa — to obiekt teoretyczny, a nie ontologiczny12

3.2. Problem pomiaru jako konflikt dwóch autopoiesis

Moment pomiaru jest momentem, w którym:

autopoiesis modalna (funkcja falowa)

zderza się z

autopoiesis klasyczna (aparat pomiarowy).

Kolaps nie zachodzi „w przyrodzie”, lecz w modelu, gdy świat modalny zostaje przetworzony przez klasyczne kategorie opisu.

Jak pisał von Neumann:

„Granica między systemem kwantowym a klasycznym nie leży w naturze, lecz w opisie.”13

4. Obserwator jako współtwórca rzeczywistości

W kwantowości obserwator nie jest zewnętrzny wobec układu.

U Rovelliego stan istnieje tylko relacyjnie14

U Everetta każda informacja tworzy rozszczepienie15

U Wignera świadomość jest elementem opisu16

U QBistów pomiar jest aktem podmiotu17

Każda z tych koncepcji ujawnia to samo:

Fizyka kwantowa opisuje nie rzeczy, lecz relacje epistemiczne.

5. Fizyka kwantowa i klimat: wspólna struktura poznawcza

Zarówno modele kwantowe, jak i klimatyczne:

nie opisują aktualności, lecz przestrzenie możliwości,

operują na prawdopodobieństwie,

wytwarzają fakty poprzez model, a nie odwrotnie,

są relacyjne i zależne od narzędzi pomiaru,

mogą generować różne rzeczywistości zależnie od przyjętego aparatu.

W obu przypadkach to model tworzy fakt, nie odwrotnie.

6. Czy fizyka kwantowa obala realność świata?

Nie — obala realność realizmu potocznego.

Kwantowa ontologia jest:

nielokalna,

modalna,

relacyjna,

probabilistyczna,

niepełna (w sensie Gödla w matematyce opisowej18).

Jak pisze Rovelli:

„Nie istnieją własności poza relacją między systemami.”19

7. Synteza: fizyka jako podwójne autopoiesis

Fizyka klasyczna: autopoiesis formy

determinizm,

geometryzacja,

linearność,

aktualność.

Fizyka kwantowa: autopoiesis modalności

relacyjność,

nieciągłość,

prawdopodobieństwo,

modalność.

Obie fazy są dwiema postaciami tej samej procedury kulturowej, w której rzeczywistość wyłania się z operacji poznawczych.

Fizyka nie mówi, „jaki jest świat”.

Fizyka mówi:

„Jaki świat może zostać skonstruowany w naszym kodzie matematycznym.”

Przypisy

Bibliografia

Bohr N., Atomic Physics and Human Knowledge, Wiley 1958.

Cassirer E., The Philosophy of Symbolic Forms, Yale University Press 1953.

Everett H., „Relative State Formulation of Quantum Mechanics”, Reviews of Modern Physics, 1957.

Fuchs C., Schack R., QBism: Quantum Bayesianism, 2013.

Heisenberg W., Physics and Philosophy, Harper 1958.

Kant I., Krytyka czystego rozumu, PWN, Warszawa 1957.

Kuhn T., The Structure of Scientific Revolutions, Chicago 1962.

Luhmann N., Soziale Systeme, Frankfurt 1984.

Rovelli C., „Relational Quantum Mechanics”, 1996.

Sellars W., Empiricism and the Philosophy of Mind, 1956.

von Neumann J., Mathematical Foundations of Quantum Mechanics, Princeton 1932.

Wigner E., „Remarks on the Mind–Body Problem”, 1961.