Metafizyka pieniądza: od creatio ex nihilo do Modern Monetary Theory

1. Wprowadzenie: pieniądz jako problem metafizyczny

Współczesne systemy pieniężne oparte na walucie fiat wprowadzają fakt, który nie daje się w pełni opisać w ramach czysto technicznej ekonomii: kreację pieniądza ex nihilo. Pieniądz nowoczesny nie powstaje z uprzednio istniejącej substancji (towaru, kruszcu, oszczędności), lecz z instytucjonalnego aktu zapisu i zobowiązania. Fakt ten rodzi pytania o charakterze ontologicznym i metafizycznym: o źródło bytu pieniądza, jego granice, relację do realnych zasobów oraz status nieskończoności w systemie gospodarczym.

Celem niniejszego rozdziału jest wykazanie, że pieniądz fiat wymaga metafizycznej interpretacji, a Modern Monetary Theory (MMT) stanowi najbardziej konsekwentną współczesną próbę explicite przyjętej ontologii pieniądza, porównywalnej strukturalnie – choć nie treściowo – z klasycznymi koncepcjami creatio ex nihilo.

2. Creatio ex nihilo jako kategoria ontologiczna

Koncepcja creatio ex nihilo wykształciła się w tradycji judeochrześcijańskiej jako odpowiedź na pytanie o absolutne źródło bytu. Stworzenie oznacza tu ustanowienie porządku istnienia bez uprzedniego materiału, a nie przekształcenie czegoś już istniejącego¹. Kluczowe elementy tej ontologii obejmują:

brak materialnego substratu,

akt ustanawiający porządek,

relacyjny charakter bytów stworzonych,

zależność istnienia od ciągłego podtrzymywania.

Choć pierwotnie pojęcie to odnosiło się do kosmologii teologicznej, jego struktura formalna pozwala na analogie konceptualne w innych dziedzinach porządku normatywnego, w tym w systemach prawnych i pieniężnych².

3. Arystoteles: nieskończoność potencjalna a porządek ekonomiczny

Arystoteles rozróżniał między nieskończonością aktualną (odrzucaną jako ontologicznie niemożliwą) a nieskończonością potencjalną, rozumianą jako zasada otwartości procesu³. Nieskończoność potencjalna nie polega na istnieniu nieskończonego bytu, lecz na braku ostatecznej granicy dla kolejnych operacji.

Nowoczesny pieniądz fiat odpowiada dokładnie temu modelowi:

ilość pieniądza w danym momencie jest skończona,

nie istnieje jednak ontologicznie konieczna granica przyszłej emisji.

Ograniczenia systemu pieniężnego mają charakter realny (zasoby, produktywność, inflacja), a nie ontologiczny. Tym samym pieniądz funkcjonuje jako instytucjonalna realizacja nieskończoności potencjalnej.

4. Scholastyka: creatio continua i podtrzymywanie porządku

W średniowiecznej filozofii chrześcijańskiej – szczególnie u Tomasza z Akwinu – creatio ex nihilo została uzupełniona koncepcją creatio continua, zgodnie z którą stworzenie świata nie było jednorazowym aktem, lecz ciągłym podtrzymywaniem bytu w istnieniu⁴.

Analogicznie, nowoczesny system pieniężny:

nie istnieje na mocy jednorazowej emisji,

wymaga ciągłej reprodukcji poprzez refinansowanie, rozliczenia, podatki i prawo.

Państwo pełni tu rolę suwerena rozliczeniowego, który podtrzymuje istnienie porządku zobowiązań, analogicznie do tego, w jaki sposób w teologii Bóg podtrzymuje porządek stworzenia.

5. Nominalizm średniowieczny i ontologia znaku

Nominalizm Wilhelma z Ockham odrzucał istnienie uniwersaliów jako bytów realnych, lecz jednocześnie przyznawał pełną skuteczność znakom i pojęciom jako narzędziom porządkującym działanie⁵. Z perspektywy nominalistycznej nie jest konieczne, aby coś było substancją, by wywierało realne skutki.

Tak rozumiana ontologia znaku stanowi istotny precedens dla współczesnej teorii pieniądza:

pieniądz nie posiada substancji wartości,

jest znakiem instytucjonalnym,

jego realność polega na zdolności organizowania zobowiązań i czasu.

Nominalizm nie prowadzi zatem do iluzji, lecz do relacyjnej koncepcji realności.

6. Pieniądz fiat jako świecka metafizyka

System pieniądza fiat spełnia wszystkie formalne warunki metafizyki relacyjnej:

jego źródło nie jest materialne,

jego skuteczność opiera się na uznaniu i egzekucji znaku,

jego granice ujawniają się dopiero na poziomie relacji realnych.

W przeciwieństwie do pieniądza towarowego, pieniądz fiat nie udaje substancji. Jest jawnie abstrakcyjny, a przez to ontologicznie spektakularny: działa, mimo że nie posiada materialnego fundamentu.

7. Modern Monetary Theory jako jawna metafizyka pieniądza

Modern Monetary Theory explicite przyjmuje za punkt wyjścia fakt kreacji pieniądza przez państwo ex nihilo. Pieniądz państwowy jest tu:

zapisem zobowiązania,

jednostką obrachunkową,

narzędziem organizacji zasobów realnych⁶.

Kluczowa teza MMT – że podatki tworzą popyt na pieniądz („taxes drive money”) – ma charakter ontologiczny, a nie fiskalny. Podatki nie finansują wydatków, lecz ostatecznie domykają system znaków, gwarantując jego powszechną obowiązywalność.

MMT przesuwa więc pytanie z poziomu metafizycznej skończoności pieniądza na poziom realnych ograniczeń materialnych i społecznych.

8. Krytyka iluzji skończoności

Złoto, konstytucyjne limity długu czy algorytmiczne ograniczenia podaży (np. w kryptowalutach) są próbami narzucenia pieniądzowi fałszywej aktualnej skończoności. Z perspektywy metafizyki pieniądza są to strategie ukrywania decyzji politycznych pod pozorem naturalnych konieczności⁷.

Są to – w sensie filozoficznym – próby zastąpienia ontologii relacyjnej ontologią substancjalną, nieadekwatną do nowoczesnych społeczeństw.

9. Zakończenie: pieniądz jako byt graniczny

Nowoczesny pieniądz jest bytem granicznym:

nieskończonym potencjalnie w źródle,

skończonym realnie w skutkach,

abstrakcyjnym w formie,

materialnie realnym w konsekwencjach.

Modern Monetary Theory nie znosi metafizyki pieniądza — ona ją ujawnia.

Ekonomia, która ignoruje ten fakt, pozostaje techniką.

Ekonomia, która go uznaje, staje się filozofią porządku społecznego.

Przypisy

K. Barth, Church Dogmatics, vol. III/1, T&T Clark, 1958.

R. Sorabji, Time, Creation and the Continuum, Duckworth, 1983.

Arystoteles, Fizyka, III, 4–8.

Tomasz z Akwinu, Summa Theologiae, I, q.45.

W. Ockham, Summa Logicae, I, 14–15.

L. R. Wray, Modern Money Theory, Palgrave Macmillan, 2015;

W. Mitchell, L. R. Wray, M. Watts, Macroeconomics, Red Globe Press, 2019.

D. Graeber, Debt: The First 5,000 Years, Melville House, 2011.

Bibliografia

Arystoteles. Fizyka.

Barth, K. (1958). Church Dogmatics, vol. III/1.

Graeber, D. (2011). Debt: The First 5,000 Years.

Mitchell, W., Wray, L. R., Watts, M. (2019). Macroeconomics.

Ockham, W. Summa Logicae.

Sorabji, R. (1983). Time, Creation and the Continuum.

Thomas Aquinas. Summa Theologiae.

Wray, L. R. (2015). Modern Money Theory.