Nacjonalizm jako słowo budzi dzisiaj negatywne skojarzenia. Za ten stan rzeczy odpowiedzialny jest cały szereg czynników mających podłoże natury socjologicznej i politologicznej. Obecnie, jest ono używane niejednokrotnie tylko i wyłącznie jako epitet, mający za zadanie skuteczne napiętnowanie swoich adwersarzy, reprezentujących dane stanowisko z punktu widzenia zbiorowości, jaką jest naród.
*
Jednym z największych absurdów i niedopowiedzeń dzisiejszego pojmowania nacjonalizmu jest jego sytuowanie po określonej stronie sceny politycznej. Zasadniczą i dominującą tendencją jest tutaj używanie skrótu myślowego „nacjonalizm = skrajna prawica”. Jest to głęboko nieuprawnione uproszczenie, które ma niewiele wspólnego z kwestią nacjonalizmu zarówno w kontekście historycznym, jak i współczesnym.
Geneza
Nacjonalizm swoje korzenie i oblicze ma dosyć odmienne. Jako ideologia wypłynął na fali rewolucji francuskiej. Był poniekąd jej trzecim dzieckiem; obok socjalizmu i liberalizmu. Nacjonalizm, jako doktryna łączył się z buntem mas. Mas, które wcześniej były rządzone przez arystokrację i królów. Stanowił integralną część sprzeciwu niższych warstw społecznych przeciwko wyższym warstwom społecznym. Nacjonalizm zaczynał więc jako idea jednoznacznie lewicowa – mająca wyraźnie plebejskie i egalitarne oblicze.
Bunt mas społecznych wiązał się także z demokratyzacją. Istotnym hasłem było tutaj bowiem głoszenie „suwerenności ludu i suwerenności narodu”. Z tego także powodu społeczeństwa zachodnie zaczęły brać udział w życiu publicznym, na które wcześniej w porządku przedrewolucyjnym były pozbawione większego wpływu.
Taki był nacjonalizm XIX wieczny – który łączył się z wątkami romantycznymi i narodowo-wyzwoleńczymi. Cała wiosna ludów, która była zbiorowym powstaniem narodów wcześniej uciskanych była poniekąd eksplozją nacjonalizmu w poszczególnych państwach. Wzrastająca świadomość narodowa skutecznie zburzyła wielonarodowe monarchie i przyczyniła się do powstania państw narodowych.
Nacjonalizm w czasach pozytywizmu sytuował się wyraźnie po lewej stronie. Do dzisiaj zaś orientację lewicowo-nacjonalistyczną wykazują ugrupowania niewielkich społeczności, posiadających bądź nieposiadających własnych państw. Doskonałym przykładem tego będzie baskijska ETA, łącząca wątki marksistowskie i nacjonalistyczne.
Dryf w przeciwną stronę
Taka, a nie inna percepcja i sytuowanie nacjonalizmu jest pochodną wydarzeń XX wieku. Nacjonalizm w przeważającej części państw europejskich powoli odchodził od swych pierwotnych źródeł i zbliżał się do prawicy, poniekąd zespalając się z elementami konserwatywnymi i tradycjonalistycznymi. W Europie XX-wiecznej można było wyróżnić w zasadzie klika rodzajów nacjonalizmu, które występowały.
*
Najsilniejsze piętno odcisnął na Europie specyficzny rodzaj nacjonalizmu pogańskiego. Mowa tutaj przede wszystkim o niemieckim narodowym socjaliźmie. Jako system, nie był on doktryną sensu stricte nacjonalistyczną. Łączył bowiem w sobie komponenty socjalizmu, rasizmu, syndykalizmu i właśnie wcześniej wspomnianego nacjonalizmu. Mitem założycielskim nazizmu był mit krwi, w której to obowiązywała jednoznaczna hierarchia ras –sytuująca rasę panów herrenvolk na szczycie, zaś rasy niższe undtermensch na samym dole. Dominującym pierwiastkiem religijnym nazizmu były wątki pogańskie, stanowiące mieszaninę mitologii germańskiej, nurtu ezoterycznego hinduizmu i zaratusztrianizmu. Największy wpływ na kształtowanie się „neopogańskiego” oblicza nazizmu miał Heinrich Himmler – twórca zakonu SS, pałający się okultyzmem i poszukiwaniem zaginionej aryjskiej ojczyzny, jaką rzekomo miał być Atlantyda.
Nazizm jako system wykraczał poza prawicę i lewicę – jego zasadnicze miejsce można określić jako ekstremalne centrum, będące syntezą skrajnych postaw mających oblicze zarówno lewicowe, jak i prawicowe.
Kolejnym jaskrawym przykładem nacjonalizmu pogańskiego był nacjonalizm ukraiński, którego głównym i zasadniczym ideologiem był Dmytro Doncow. Nacjonalizm ukraiński pojmował naród jako totalny absolut, któremu podporządkowana są wszelakie zasady etyczne i moralne. Taki pogląd został sformułowany w piśmie Doncowa, jakim był dekalog ukraińskiego nacjonalisty.
**
Drugą, odrębną grupę nacjonalizmów stanowiły nacjonalizmy chrześcijańskie, czy poniekąd katolickie. Tutaj naród nie był stawiany jako absolut, któremu podporządkowane są wszelkie wartości etyczne i moralne. Były to poniekąd nacjonalizmy warunkowe, które były ograniczane przez zasady wypływające z religii. Integralną cechą tychże nacjonalizmów były elementy konserwatyzmu oraz tradycjonalizmu. Religia w tym wypadku stanowiła pewien hamulec, który idee narodowe chronił przed zwyrodnieniem szowinizmu bądź też biologicznego rasizmu.
Najbardziej jaskrawym przykładem takiego systemu to przede wszystkim polski obóz narodowy z dwudziestolecia międzywojennego, który w zdecydowanej większości, pomimo licznych różnic dzielących poszczególne ugrupowania prezentował ten typ nacjonalizmu. Z przykładów zagranicznych przykładem może być Akcja Francuska i Charles Maurras, frankizm, salaryzm (koncepcja nowego ładu w Portugalii).
Przypadkiem nie do zaklasyfikowania jest tutaj przypadek Żelaznej Gwardii i Legionu Św. Michała Archanioła. Nacjonalizm prezentowany przez Corneliu Zelea Codrenau (wbrew nazwie legionu) był poniekąd syntezą elementów pogańskich i prawosławnych. Mowa tutaj zasadniczo o kulcie krwi i przodków obecnych w retoryce i działalności Żelaznej Gwardii. Nacjonalizmu tego nie można zaklasyfikować jako jednoznacznie pogańskiego i chrześcijańskiego.
Odrębną grupę stanowią tu nacjonalizmy laickie. A do takich można zaliczyć choćby kemalizm Mustafy Atatürka, który za jeden ze swoich celów postawił wyeliminowanie tradycyjnego islamu z przestrzeni publicznej.
Nacjonalizm, szowinizm i patriotyzm
W mediach spotyka się także nieustanną zbitkę pojęciową, które nie ma żadnego przełożenia na stan faktyczny. Nacjonalizm jest przedstawiany jako synonim szowinizmu. Tymczasem są to dwa odmienne pojęcia. O ile nacjonalizm głosi podmiotowość i istotność narodu w sferze politycznej, to szowinizm głosi jego bezkrytyczne uwielbienie i niedostrzeganie w nim jakichkolwiek wad. Tymczasem warto odnieść się do polskich przykładów. Roman Dmowski w „Myślach nowoczesnego Polaka” poddał krytyce cechy narodowe Polaków. Jeszcze dalej poszedł Jan Stachniuk w „Dziejach bez Dziejów”, które stanowią kompleksową krytykę niemalże całej historii Polski. W obu tych przypadkach posądzanie o szowinizm jest absurdem i nieliczeniem się z faktami.
Kolejną interesującą kwestią jest także pewien zabieg słowny, mający przeciwstawić dobry patriotyzm złemu nacjonalizmowi. Ciężko jest w ogóle porównywać pojęcia, które posiadają inne punkty odniesienia. Patriotyzm jest bowiem postawą umiłowania Ojczyzny, zaś nacjonalizm odnosi się do pojęcia narodu i jest bardziej doktryną bądź w znacznej większości przypadków jej komponentem. Patriotyzm zaś zasadniczo odnosi się do pewnego sentymentalizmu, związku emocjonalnego z danym miejscem.
Nacjonalizm – nacjonalizmy
Reasumując poruszone tutaj wątki, ciężko jest mówić o jednej ideologii nacjonalistycznej. Zauważają to badacze zajmujący się historią idei – tacy jak prof. Bogumił Grott oraz prof. Jacek Bartyzel. Nacjonalizm bowiem był kształtowany pod wpływem czynników społecznych, politycznych oraz kulturowych charakterystycznych dla danej społeczności, w której powstawał. Z tego powodu nacjonalizm łączył się historycznie z jednej strony zarówno z socjalizmem i syndykalizmem, jak i z drugiej strony z kapitalizmem. Ciężko określić go jako samodzielną i kompleksową doktrynę, jest bardziej elementem poszczególnych systemów, a nie zaś zwartą całością.
Komentarze