Widok Nysy, ryc. Matthäusa Meriana , Topographia Bohemiae, Moraviae Et Silesiae. (1650), il. z domeny publicznej: https://commons.wikimedia.org/wiki/File:NysaPanorama.JPG
.
Dla Wszystkich zainteresowanych historią Nysy polecam moją skromną, ale kolorową publikację o zabytkach tego miasta, ten format pozwala na swobodne przeglądanie tekstu etc., link: Nysa zwana śląskim Rzymem
.
Nissae silesiorum sedes episcopalis (łac. „Nysa śląska siedziba biskupów”) ― tak przez stulecia mówiono o tym mieście, które należało przez kilka stuleci do biskupów wrocławskich i było stolicą księstwa biskupiego. Nie jest przypadkiem, że miasto to nazywano „śląskim Rzymem”.
Nysa jest jednym z najstarszych miast śląskich i ma korzenie piastowskie. Według „Roczników” Jana Długosza z XV wieku miasto miał założyć książę Bolesław Krzywousty, ale nie jest to do końca pewne, gdyż nie ma innych źródeł to potwierdzających, lecz według niektórych historyków wydaje się to prawdopodobne (zob.: F. Minsberg. Geschichtliche Darstellung der merkwürdigsten Ereignisse in der Fürstenthums Stadt Neisse, Neisse 1834, s. 4).
Nazwa miasta pochodzi od rzeki Nysy, której nazwa istniała wcześniej, zanim pojawiła się w tym miejscu osada. Nazwa ta poświadczona jest już w XII wieku jako Niza w „Kronice Czechów” Kosmasa z Pragi, pod 991 rokiem. Zapis fluminis Niza znajdujemy też w dokumencie Ottona III z 1000 roku. Często podaje się, że niemiecka „Kronika Thietmara” z pocz. XI wieku wymienia provinciam Nice, jednakże według tekstu owej kroniki chodzi tu o region w okolicy Nysy Łużyckiej i Sprewy, a nie o naszą Nysę: „W dalszym swoim marszu dotarło wojsko do kraju zwanego Nice i rozbiło obóz nad rzeką Sprewą”.
Pochodząca z XIII wieku „Księga henrykowska” z klasztoru cystersów w Henrykowie podaje nazwę Nyza. Trudno jest jednoznacznie wyjaśnić pochodzenie tej nazwy. Być może oznaczała ona niskie położenie strumienia rzeki lub po prostu płynącą rzekę. W każdym razie mamy tu do czynienia ze starosłowiańską nazwą. Wspomniany Jan Długosz w swoich „Rocznikach” podkreślił, że miasto to ma nazwę pochodzącą od tej rzeki. Taki sam pogląd znajdujemy w „Kronice świata” Hartmanna Schedela z 1493 roku. Na przestrzeni dziejów nazwę tej miejscowości pisano w różny sposób, np.: Nysa (1223), Nise (1367), Neise (1435), Neysse (1566).
Początki Nysy giną w mrokach średniowiecznej historii, jak zresztą wielu śląskich miast. Najprawdopodobniej sięgają one XII wieku. Przy tym starszą częścią niż samo miasto była wysunięta na południe osada zwana Starym Miastem. Wiadome jest, że Nysa należała do kasztelanii w Otmuchowie, która już w 1155 roku była w rękach biskupów wrocławskich. Trudno powiedzieć, kiedy miasto zostało założone. Prawdopodobnie stało się to w 1198 roku dzięki księciu opolskiemu, biskupowi wrocławskiemu Jarosławowi (zm. w 1201 roku), który ziemię nyską dołączył do biskupiej kasztelani otmuchowskiej. Otrzymał od swego ojca, księcia Bolesława Wysokiego prawo posiadania ziemi nyskiej przez biskupstwo wrocławskie na czas wieczny (donatione perpetua donavit). To wydarzenie przyczyniło się do powstania nyskiego księstwa biskupiego.
Jednakże daty lokacji Nysy nie znamy, można sądzić, że miało to miejsce w 1223 roku za czasów biskupa wrocławskiego Wawrzyńca, który nadał też prawa osiedleńcom flamandzkim i dlatego należy mówić o istniejącym tu prawie flamandzkim. W 1245 roku otrzymuje Nysa nowe prawa miejskie.
Wiadome jest, że w 1290 roku książę Henryk IV Prawy przekazał biskupstwu wrocławskiemu ziemię nyską i otmuchowską wraz z prawem do bicia monety, sądownictwa i podatków nadając prawo suwerenności (superioritas territorialis) . Od tego momentu datuje się już konkretne istnienie księstwa biskupiego, którego stolicą właśnie była Nysa. Księstwo nyskie, oczywiście wraz z Nysą zostało złożone w lenno Koronie Czeskiej przez biskupa wrocławskiego Przecława z Pogorzeli w 1342 roku a z czasem wcielone do monarchii habsburskiej. Księstwo biskupie przetrwało od średniowiecza aż do 1810 roku, czyli do tragicznej dla Kościoła sekularyzacji przeprowadzonej przez króla pruskiego Fryderyka Wilhelma III.
