24 lutego 1918 roku ogłoszono deklaracje niepodległości proklamującą powstanie Republiki Estonii.
Generał Laidoner bohater Estonii
Jesienią 1917 r. po upadku caratu i uformowaniu się rosyjskiego rządu tymczasowego Estończcy uzyskali szanse zbudowania własnego państwa. Doszło do wyborów parlamentarnych, a w Tallinie w grudniu 1917 r. zjawił się pułkownik byłej armii carskiej Johan Laidoner i objął dowództwo formującej się 1 Estońskiej Dywizji Piechoty. W tym czasie bolszewicy przeprowadzili zamach likwidując władze estońskie i rozpoczęli masowe prześladowania. Laidoner zagrożony śmiercią musiał ukrywać się. Po pewnym czasie bolszewików wyparli z Tallina Niemcy, którzy także okazali się przeciwnikami estońskiej niepodległości. Po kapitulacji Niemiec znajdujące w podziemiu estońskie władze odzyskały swobodę działania. Laidoner został mianowany szefem Sztabu Generalnego, a 23 grudnia 1918 r. objął stanowisko wodza naczelnego armii estońskiej.
W dniu 24 lutego 1918 r. parlament proklamował niepodległość Estonii. W kilka dni później na młode państwo spadło uderzenie wojsk sowieckich. Sowieci zdobyli Narwę i ustanowili władze okupacyjne (Estońska Komuna Robotnicza). Wojska sowieckiej podeszły na odległość 34 kilometrów od stolicy Estonii Tallina. Młoda armia estońska , początkowo nieliczna, ale świetnie dowodzona i ożywiona bojowym patriotycznym duchem powstrzymała sowieckiego agresora. Wspierana przez okręty floty angielskiej i ochotników z Danii, Finlandii i Szwecji przeszła do kontrofensywy i wyparła wojska sowieckie z terytorium kraju przenosząc działania wojenne na tereny rosyjskie. W maju 1919 r. wojska estońskie działając wspólnie z korpusem „białych” Rosjan gen. Judenicza podjęły ofensywę w kierunku Piotrogrodu. Wojsko estońskie dotarło na odległość 15 km od miasta. Jednak w obawie przed wybuchem bolszewickiej rewolty na terenie Estonii i w związku z nasilającymi się walkami z oddziałami Niemców estońskich Laidoner przerwał atak i wycofał się w granice kraju. Jego wojska następnie rozbiły oddziały niemieckie i wyzwoliły północną Łotwę. Data jednej z bitew z Niemcami (23 czerwca 1919) została przyjęta w Estonii jako Dzień Zwycięstwa .
W lutym 1920 r. Republika Estonii i Rosja Sowiecka podpisały traktat, uznający de iure niepodległość Estonii. Laidoner – od stycznia 1919 r. w stopniu generała – został zwycięskim wodzem w trwającej 402 dni Estońskiej Wojnie Wyzwoleńczej (Vabadussoda).
Johan Laidoner urodził się 12 lutego 1884 roku w niezamożnej chłopskiej rodzinie, jego ojciec dzierżawił gospodarstwo rolne. Johan od dziecka marzył o karierze wojskowej. W 1901 r. wstąpił do wojska carskiego i jako oficer został skierowany do Wilna. Młody Estończyk trafił do polskich środowisk, poznał historię, kulturę i polskie obyczaje. Nauczył się języka polskiego. Zakochał się w urodziwej Polce Marii Kruszewskiej, którą poślubił w 1911 r. Z biografii Generała możemy dowiedzieć się, że był przystojnym mężczyzną, świetnym jeźdźcem i tancerzem, arbitrem elegancji i koneserem sztuki, nie tylko wybitnym dowódcą i sztabowcem oraz zręcznym dyplomatą i politykiem, ale też kochającym mężem oraz … zdeklarowanym polonofilem. Generał kilka razy ratował Estonię w kryzysach. W 1924 r. stanął na czele wojska, aby stłumić inspirowany przez Sowiety pucz komunistów w Tallinie. W dziesięć lat później, na prośbę premiera Konstantina Pätsa, jako dowódca armii wprowadził stan wyjątkowy w państwie w celu niedopuszczenia do władzy wzorującej się na nazistach partii „wabsów”. Generał starał się umacniać armię. Ograniczone środki finansowe sprawiały, że było to bardzo trudne zadanie Obszar kraju został podzielony na trzy okręgi wojskowe, w każdym znajdowała się jedna dywizja piechoty (na wypadek wojny zamierzano sformować jeszcze dwie). Ponadto było po jednym pułku: kawalerii, artylerii przeciwlotniczej, broni pancernej (w nim kupione w Polsce czołgi rozpoznawcze TKS), pociągów pancernych. Marynarka wojenna Estonii liczyła 10 okrętów (w tym dwa okręty podwodne, dwa minowce i jeden torpedowiec). Była też silna artyleria nadbrzeżna. Słabe natomiast lotnictwo (26 samolotów) bowiem sprzedano starsze typy maszyn do Hiszpanii, a na zakup nowych samolotów nie było pieniędzy. W siłach zbrojnych Estonii służyło 12 tys. ludzi, natomiast w formacjach granicznych i paramilitarnych następne prawie 40 tys. W Estonii, przy ludności liczącej 1 126 413 osób (Estończycy stanowili 88,1%, Rosjanie 8,2%, przedstawiciele innych narodowości 3,7%) oceniano, że było nawet do 250 tys. rezerwistów zdolnych do obrony kraju. Efekt powszechnego szkolenie wojskowe obywateli nie tylko w służbie czynnej, ale także w organizacjach paramilitarnych i w szkołach (na ucznia wypadało 200 godzin przygotowania wojskowego).
Generał odgrywał ważną rolę w polityce zagranicznej Estonii. Utrzymywał bliskie związki z Polską. Z jego inicjatywy oficerowie armii estońskiej studiowali w Wyższej Szkole Wojennej w Rembertowie uzyskując obok wiedzy wojskowej znajomość języka polskiego i uczucia sympatii dla Polski i Polaków. Laidoner odwiedzał kilka razy Polskę i przyjmował w Tallinie polskich polityków, m.in. gościł w swoim domu ministra Józefa Becka. Był współtwórcą i prezesem powołanego w 1930 r. Towarzystwa Estonia-Polska. Władze RP odznaczyły go najwyższymi odznaczeniami: orderem Virtuti Militari, orderem Polonia Restituta, a w kwietniu 1939 Krzyżem Wielkim Orderu Orła Białego.
Przed wybuchem wojny gen. Laidoner podjął próbę stworzenia sojuszu wojskowego państw bałtyckich z Polską. Zwolennikami tego rozwiązania okazali się także łotewski minister wojny gen. Jānis Balodis oraz naczelny wódz armii litewskiej gen. Stasys Raštikis. Marszałek Śmigły nie podjął oferty tłumacząc, że lepszym rozwiązaniem dla państw bałtyckich będzie, jeśli zachowają neutralność i dzięki temu unikną uwikłania się w wojnę. Śmigły nie mógł przewidzieć, że wkrótce Hitler w pakcie Ribbentrop – Mołotow odda państwa bałtyckie Stalinowi.
Po kampanii polskiej 1939 r. Sowiety anektowały państwa bałtyckie. Armia sowiecka okupowała Estonię 17 czerwca 1940 r., a NKWD wywiozło prezydenta Estonii w głąb ZSRR (zmarł w więzieniu w 1956 r., jego szczątki powróciły do kraju w 1990 r.). Tego samego dnia aresztowano generała Laidonera i jego żonę. Wywieziony ich do więzienia w Sowietach. W Estonii rozpoczął się terror wobec elity narodu, NKWD przeprowadziło pierwszą wywózkę, która objęła 10 tysięcy osób (czerwiec 1941 r.). W wyniku deportacji i represji zginęło około 60 tysięcy Estończyków (oficjalnie 2 tysiące rozstrzelano, do łagrów wywieziono 30 tysięcy, w tym 5,5 tysiąca żołnierzy).
Gdy Niemcy przekroczyli granice Estonii (7.07.1941), wybuchło powstanie, w którym udział wzięło 50 tysięcy partyzantów. Jednak Hitler nie zgodził się na odbudowę niepodległej Estonii. Powstały władze okupacyjne tworzone przez prohitlerowskich kolaborantów ze środowisk nie tak dawno zwalczanych przez gen. Laidonera. Mimo to wielu Estończyków widziało w Niemcach sojuszników w wojnie z Sowietami. Stąd tysiące zasiliły tworzone przez Niemców formacje zbrojne, w tym niestety także Waffen SS.
Politycy estońscy mimo wszystko sądzili, że powtórzy się sytuacja z 1919 r.; armia sowiecka zostanie zatrzymana, a jej główne siły w drodze na zachód ominą kraj, w tym czasie alianci będą interweniowali na rzecz Estonii. Utworzono w konspiracji Republikański Komitet Narodowy (marzec 1944 r.), który następnie powołał rząd tymczasowy. Gdy Wehrmacht zapowiedział ewakuację wydano deklarację przywracającą suwerenność Estonii (20.09), a oddziały estońskie zajęły pozycje wokół Tallina. Plan nie powiódł się. Wojsko estońskie zostało rozbite i Sowieci opanowali stolicę kraju (22.09). Członkowie rządu, zostali aresztowani i zamordowani.
Przed wybuchem wojny, w trakcie ćwiczeń wojsk obrony terytorialnej gen. Laidoner powiedział: “Kiedy nadejdzie wasza pora, kiedy Estonia zostanie okupowana, wy będziecie walczyć o jej wyzwolenie w lasach“. Żołnierze Generała podjęli taką walkę. Od 1944 r. wzięło w niej udział około 30 tysięcy żołnierzy. Starcia z Sowietami trwały ponad dziesięć lat. Ostatni duży oddział partyzancki siły NKWD rozbiły w 1954 r. Ostatni ukrywający się partyzant, August Sabe, zginął w 1978 r. Wojna partyzancka pochłonęła 15 tysięcy ofiar. Według szacunków opublikowanych po odzyskaniu niepodległości, w latach 1941-1949 KGB aresztowało około 85 tysięcy osób, z tego 38%, czyli 30 400 zostało zamordowanych lub zmarło. Dane te j nie obejmują strat wojennych.
Wspomniałem o związkach Generała z Polską. Miały one tragiczny i wymowny finał. Generał wraz z żona został aresztowany przez NKWD. Był wiele lat więziony w skrajnie trudnych warunach i dopiero w 1952 r. skazano go na 25 lat wiezienia i przepadek całego mienia na rzecz ZSRR. Zmarł przetrzymywany w izolatce w 1953 r. Zwłoki Johana Laidonera Sowieci wrzucili do wspólnej mogiły z ciałem Jana Stanisława Jankowskiego, wicepremiera i delegata Rządu Polskiego na Kraj, który skazany w procesie szesnastu też „zmarł” w więzieniu w równie podejrzanych okolicznościach jak estoński bohater narodowy.
Chwała Bohaterowi i Jego Ojczyźnie dzielnej Estonii.
