Nauka ma do odszczepieńców stosunek przypominający górala trzymającego za włosy swa teściową nad przepaścią; „inne obuzy, to tesciowom bijom, a jo cie puscom wolno”. Środowisko akademickie stara się odszczepieńców ignorować, a jak się nie uda to ich „po góralsku” „pusco wolno”. Ten szczególnie łagodny stosunek do „zdrajców” wydaje się zasługiwać na trochę dokładniejsze omówienie.
Tzw. naukowcy, nazywani czasem uczonymi, to środowisko specyficzne. W zasadzie „od zawsze” zaliczane było do społecznej elity i uważane było za opiniotwórcze. W naszej, łacińskiej cywilizacji lubimy odwoływać się do tradycji Grecji (ciekawe, ze nie Rzymu, gdzie np. nauki inżynieryjne były chyba na wyższym poziomie) by podkreślać znaczenie rozmaitych wytworów szeroko rozumianej nauki (np. filozofii czy matematyki lub nauk przyrodniczych) dla rozkwitu cywilizacyjnego naszych kulturowych przodków. Ze społecznym odbiorem naukowców różnie w historii bywało (podobno w Hiszpanii niektórych nie wpuszczano do miast, a boje przeróżnych filozofów czy astronomów ze św. Inkwizycją są powszechnie znane), ale począwszy od Oświecenia nauka zaczęła swą pozycję społeczna umacniać. Rewolucja Francuska obcinała wprawdzie jeszcze niektórym naukowcom (np. Lavoisierowi) głowy, ale w tymże czasie Wolter czy Rousseau byli już uważani za autorytety w wielu ważnych dala państwa dziedzinach, np. edukacji czy organizacji organów władzy.
Etyka w nauce.
Ja nie potrafię ocenić kiedy wykształcił się jakiś „etos naukowca”; wydaje mi się, że stało się to po dokonanej przez Wilhelma Humboldta reformie pruskiej edukacji i powstaniu uniwersytetu w Berlinie. Uniwersytet określany był chyba już wcześniej jako „korporacja nauczanych i nauczających wspólnie poszukujących prawdy”, ale to dopiero w 1809 roku ci nauczający uzyskali z jednej strony wyraźnie wyartykułowaną niezależność w tym „poszukiwaniu prawdy” i z drugiej poddani zostali równie jasno wyartykułowanym wymogom formalnym. To właśnie wtedy podniesiono rolę habilitacji jako pierwszego progu naukowej niezależności i chyba (nie wiem tego na pewno) stworzono instytucje „Privatdozenta”, tj faceta (kobiety zajmowały się wtedy „swoimi” 3K), który posiadając habilitację (czyli uprawnienia do bycia „samodzielnym”) profesorem jednak nie był i forsy z uczelnianej/państwowej kasy nie pobierał. Był to swoisty „przedsionek uniwersytetu”, stanowisko człowieka „oczekującego”, który prowadził zajęcia „prywatnie” i ew. (jeśli w ogóle) wynagradzany był bezpośrednio przez swoich studentów lub (wyjątkowo, jakąś niewielka, niewspółmierną do pensji profesora, kwotą). Wielu znanych i cenionych naukowców tak właśnie swe kariery zaczynało. Privatdozentem był np. Schopenhauer.
Etos naukowca był częścią sposobu na życie kształtującej się szybko w XIX społeczności pasjonatów, snobów i ówczesnych celebrytów. Na pewno sporo było tez inteligentnych „uczonych państwowych”, którzy jak np. Hegel może nie robili na swych dziełach jakiegoś wielkiego majątku, ale potrafili z pracy na uczelniach całkiem nieźle żyć. Ten kształtujący się wówczas etos naukowca nie został, na ile wiem, w XIX wieku spisany, ale bywał dość ostro niekiedy przestrzegany, a rozmaite, niewybredne niekiedy dysputy uczonych nie przeszkadzały im piętnować naukowych przekrętów (np. plagiatów). W uniwersytetach panował feudalizm, ale niewielu mówiło wtedy, że go tam nie ma.
Co mamy dziś.
Dziś, kiedy humboldtowska koncepcja uniwersytetu przetrawiona została przez przewód pokarmowy amerykańskiego molocha sytuacja zmieniła się zasadniczo. Nie, żeby zmieniły się motywy działania naukowców; typowe dla nauki pomieszanie pasji poznawczej, karierowiczostwa i megalomanii, oczywiście, pozostały. Zmienił się jednak sposób uzyskiwania przez naukowców forsy. Nie ma chyba sensu pisać o konieczności tych zmian ani o typowym głównie dla USA zjawisku fundowania uczelni przez majętnych ludzi czy zamawiania określonych badań przez gospodarkę lub Państwo (np. dla wojska). To są rzeczy znane i wymuszane przez szeroko rozumiany postęp technologiczny. Wydaje się jednak, iż zasadniczą zmiana było socjalistyczne ustanowienie finansowania nauki i szkolnictwa głównie przez państwo.
Socjalizm w nauce
Pomysły Lenina na szybkie zmiany społeczne były szkodliwe właściwie wszędzie, ale w nauce i szkolnictwie chyba bardziej niż w innych branżach. Jednym, ale nie jedynym, powodem było znaczące ograniczanie autonomii. Właściwie wszędzie; w tematyce i metodologii czy organizacji badań, w doborze kadr i wreszcie w ocenianiu wyników. W społecznej strukturze nauki usadowiono często zwykłą lipę (zob. np. rozmaite „odkrycia” naukowego komunizmu) i otworzono drogi „naukowego” awansu zwyczajnym karierowiczom popieranym przez „wiodące siły narodu”. Początkowo nie było to może takie bardzo złe, bo ludzie tacy koncentrowali się na wygodnym urządzaniu sobie życia i (poza nielicznymi „ideowcami”) do pracy rozmaitych pasjonatów się nie wtrącali rozumiejąc nawet często, ze to przecież z tych właśnie frajerów żyją. Z czasem jednak cwaniaków przybywało i coraz częściej trafiał się „charakterny” przygłup autentycznie wierzący w swą wielkość i znaczenie uprawianej przez siebie działalności. W zderzeniu ze zmianą modelu finansowania nauki wzrastało znaczenie ludzi potrafiących te nowe możliwości wykorzystać modyfikując twórczo (tfurczo?) stare komunistyczne/socjalistyczne struktury. Omówienie zmian w nauce polskiej i naszym szkolnictwie wyższym po 1990 roku to dobry temat na rozprawę dla kompetentnego socjologa nauki. Ja jestem tu zbyt cienki.
Komentarze