Narodziny i rozwój nowej metodologii nauk

Trudno ustalić ten okres, czy ten moment w rozwoju kultury europejskiej, kiedy pojawiła się metanauka, jako swojego rodzaju wiedza, dyscyplina naukowa.Zapewne, rozważania nad nauką wyłoniły się ze spontanicznej i naturalnej skłonności człowieka do autorefleksji, z aktów i procesów samoświadomości. Gwałtowny rozwój nauki nowożytnej , a zwłaszcza jej gałęzi : przyrodoznawstwa, skorelowany jest z rozwojem myśli typu “ meta “, to znaczy myśli mającej za przedmiot właśnie rozwój tej nauki.Wiek XX charakteryzuje się rozkwitem naukoznawstwa czyli inaczej pisząc - metanauki. Refleksja metanaukowa skupia się nad kilkoma kompleksami zagadnień. W polu jej uwagi przede wszystkim staje problematyka wartości i cenności poznania naukowego. Jego natura, charakter, granice , skuteczność, prawomocność itd.Następnie staje przed tą refleksją wielkie spektrum problemów ściśle metodologicznych to jest : metod i technik badawczych, planowania i organizacji tzw. programów badawczych, teorii niepewności pomiarowych czy wreszcie kwestie natury samego eksperymentu, roli w nim człowieka, relacji między badaczem - przyrządem - i obiektem badanym (to jest - przedmiotem ).Innym znowu kompleksem zagadnień jest ten , który wiąże się z uwarunkowaniami socjologicznymi rozwoju nauk lub psychologicznymi wywodzącymi się z biografii uczonych. Niektórzy do metanauki zaliczają historię nauki, a także badania nad związkami nauki z filozofią czy ideologią i kulturą.Skrótowo pisząc - nie trzeba dzisiaj specjalnie udowadniać, że metanauka jako dyscyplina naukowa istnieje , to jest , że można określić jej przedmiot badań ( dziedzinę ) , język, oraz metody.W rozwoju metanauki można wyróżnić dwa okresy.Okres pierwszy , zapoczątkowany przez Arystotelesa, osiągnął swoje szczyty w czasach Oświecenia, a dobiegł końca w momencie ukazania się prac H.Poincarego na przełomie XIX - XX w.Okres drugi , to wiek XX do dnia dzisiejszego a wyznaczony przede wszystkim osiągnięciami K.Poppera i jego szkoły, choć nie tylko tymi. Nie sposób bowiem pominąć znaczenia prac niezgodnych z popperowską wizją nauki , prac takich autorów jak np. T.Kuhn, K.P.Feyerabend, lub u nas K.Maurin, M.Heller, J.Życiński.Granica czasowa pomiędzy tymi okresami nie jest ostra dodatkowo dlatego, że w latach 20 - 40 bieżącego wieku pojawiła się niezwykle wpływowa szkoła metodologii pod nazwą Koła Wiedeńskiego lub neopozytywizmu logicznego, która zrewaloryzowała stare idee metanaukowe i swoją filozofię nauki dość skutecznie je wszczepiła w kulturę umysłową wieku XX.Mimo tego faktu, periodyzacja historii metanauki, tu przedstawiana, ujawnia zadziwiający fenomen niewspółmierności czasowej tych dwóch okresów.Pierwszy, trwa z górą 2 tysiące lat, a drugi dopiero dobiega do stu lat.Jeżeli przez dwa tysiące lat , refleksja człowieka nad nauką z grubsza miała tę samą strukturę, to samo credo , tą samą wizję celów i wartości nauki, to fakt jej zmiany, fakt powstania nowej metanauki, nowej wizji , nowego modelu nauki można i trzeba nazwać ( za J. Życińskim ) - rewolucją metanaukową.Tytuł więc mojego wpisu mógłby brzmieć inaczej : o rewolucji metanaukowej w XX wieku.W dalszych rozważaniach zastosuję pojęcie paradygmatu znane od czasów wystąpienia T.Kuhna.Rewolucja w metanauce polega na gwałtownym i nagłym upadku czy odrzuceniu obowiązującego w kulturze instytucjonalnej , paradygmatu myślenia o nauce czyli pewnego modelu lub wzorca nauki .Na czym polegał paradygmat metanauki do czasu przełomu XIX - XX wieku ?Trzonem każdego paradygmatu metanauki jest jej stanowisko wobec wartości lub cenności poznawczej samej nauki. W pierwszym okresie rozwoju metanuki, jej ideą centralną , była arystotelesowska “ episteme “.Przypomnijmy , że “ episteme “ u Arystotelesa oznaczało wiedzę pewną , absolutną i niezmienną.[1] Czyli metanauka do przełomu XIX- XX wieku miała za ideał , wiedzę nie kwestionowaną , niezmienną i pewną. Wiedzę jako zbiór prawd ogólnych i koniecznych w postaci dedukcyjnego systemu założeń i twierdzeń. Jeżeli rzeczywista nauka przyrodnicza odstawała od tego ideału, to sądzono , iż jest to tylko kwestią czasu ( lub problemem technicznym ) usunięcie tej różnicy.Twierdzono - w ramach tego paradogmatu - iż pełna prawda o przyrodzie jest możliwa do osiągnięcia przez człowieka , gdyż w rozwój nauk jest wpisany ich postęp jako właściwość immanentna .W obrębie tego paradygmatu uważano , że rozwój nauki jest linearny i polega na automatycznej kumulacji i stałym wzroście osiągnięć.Szczególnie Oświecenie , jako prąd kulturowy odegrało wielką rolę w propagandzie takiej metanauki. Optymizm poznawczy Oświecenia w wieku XIX przybrał nawet karykaturalną postać, gdyż twierdzono , iż - w zarysie co najmniej - naukowy obraz przyrody i pełny zestaw praw zostały już odkryte , a to co zostało jeszcze do zrobienia to ma charakter uzupełnień o pewne szczegóły.Koło Wiedeńskie w pierwszym ćwierćwieczu XX wieku zaproponowało, by nauki przyrodnicze uczynić wzorem dla wszystkich nauk z uwagi na metodę dochodzenia do sądów o rzeczywistości.Zdaniem leaderów tego ruchu metodologicznego ( R.Carnap, H.Bridgman,B.Russel) za naukowe należy uznać tylko takie sądy, które mają referenty empiryczne.[2]Sens i znaczenie dowolnego pojęcia o rzeczywistości wyznaczają całkowicie operacje pomiarowe cech i wielkości będącymi desygnatami tego pojęcia. Oczywiście , że pojęcia metafizyki nie są operacyjne więc nie posiadają sensu i jako takie muszą być wykluczone z nauki. Hipotezy i teorie, które nie posiadają natychmiastowych odniesień do empirii również muszą być wyeliminowane z nauki.Pod wpływem neopozytywizmu , nauka stała się dogmatyczna , tworząc i propagując redukcjonizm zarówno poznawczy jak i ontologiczny. Druga połowa XX wieku przynosi w rozwoju metanauki rewolucyjną zmianę ideału uprawiania nauki.Istotą nauki , według nowej metanauki jest “ doxa “ - czyli wiedza zbliżająca się do prawdy, ale nigdy jej nie osiągająca. Wiedza hipotetyczna, prawdopodobna, której prawomocność jest raczej zadaniem, a nie faktem. Jej podstawy pojęciowe wymagają nieustannej krytyki i wątpienia.Współczesna metanauka odkrywa, że nauka nie rozwija się linearnie, akumulacyjnie [3]. Nie ma czegoś takiego jak automatyczny , stały postęp nauki. Bywają okresy dekadencji nauki, zahamowań rozwoju w pewnych dziedzinach , nawrotów, cofań itd.Nauka jest procesem otwartym - napisze K. Popper [4],a to oznacza , że każda jej teza może być sfalsyfikowana, zakwestionowana. Jeżeli dowolne twierdzenie nauki wyłączymy spod kryterium falsyfikacji, to tym samym przestanie ono być twierdzeniem nauki. Teorie naukowe , które wszystko potrafią objaśnić , wytłumaczyć dla których nie istnieją fakty im zaprzeczające - takie teorie nie są naukowe. Weryfikacja pozytywna nie wzmacnia stopnia prawdopodobieństwa hipotezy naukowej.Współczesna metanuka , ukazując otwartość każdej myśli teoretycznej i nieskończone bogactwo fenomenów przyrody ( wszechświat jako układ otwarty i stający się ) obnaża tym samym iluzje redukcjonizmu ontologicznego - ulubionej idei neopozytywizmu.Nasuwa się naturalne pytanie : jakie przyczyny spowodowały rewolucję metanukową ?Dlaczego po dwóch tysiącach lat zmienił się na całkowicie przeciwny - ideał nauki ? Koncepcje jej uprawiania, rozumienie jej wartości ?Dlaczego w XX wieku powstała nowa metodologia nauk o przyrodzie ?Jak wiadomo , nad dziedziną rzeczywistości empirycznej rozpięta jest sieć kategorii i teorii naukowych czyli nauka. Nad nią zaś jako nad obiektem badań rozpina się sieć kategorii metanaukowych. Czyli metanauka jest językiem.Ale językiem bardzo dziwnym - językiem, którego semantyka jest też językiem ! Nauka jest bowiem językiem. Nowa metanuka rodzi się więc jako skutek nowych odkryć i nowych idei w naukach przyrodniczych.Musiała się zmienić metanuka , ponieważ nauki o przyrodzie przyniosły w wieku XX - tym nowe widzenie przyrody i człowieka na tle tej przyrody. Jeżeli nauki stanęły wobec otwartości myślenia o przyrodzie ( na skutek odkrycia nieskończonej otwartości wszechświata ), to metanuka musi być otwartym myśleniem o naukach.Na przykład, J.Życiński w pracy [5], formułuje credo metanaukowe w następujący sposób : myśleć metanukę w otwartości myślenia , które skolei dzieje się w i wobec - otwartości wszechświata.Dlatego dobitnie napisze : “ we may affirm the fundamental doctrine of the metascientific revolution - the doctrine that genius humanus transcendentalibus et incertidudine vivet “ ( s. 204 ).Wobec tego należy zestawić najważniejsze odkrycia współczesnych nauk o przyrodzie i wykazać ich wpływ na nasze poglądy na istotę poznania naukowego, metody jego uprawiania , jego cenność lub ograniczenia.O tym ,za kilka dni. Literatura[1] Arystoteles, Dzieła wszystkie,t.2 Metafizyka,Warszwa,1990[2] E.Nagel, Struktura nauki,Warszawa,1970[3] M.Heller, Spotkania z nauką,Kraków,1974[4] K.Popper, Wszechświat otwarty, Znak, Kraków, 1996[5] J.Życiński, The Structure of the Metascientific Revolution, Tucson, 1988