Bohaterowie III Rzeszy
Rigg twierdzi, że większość zbadanych przez niego żołnierzy chciało się wykazać, udowodnić, że są godni miana – „Niemiec”, że ich żydowskość nie istnieje. Bo według stereotypu Żyd to przecież tchórz. A więc walczyli z niezwykłą zażartością, narażając się często dużo bardziej niż „Aryjczycy.” Spośród dwóch lub trzech milionów tzw. Mischlinge w III Rzeszy, przynajmniej 150 tys. osób pochodzenia żydowskiego (a w tym – jak obliczono, conajmniej 6019 „pełnych Żydów” lecz na fałszywych, „aryjskich” papierach) walczyło w armii Hitlera.
Rigg zbadał dokładnie aż 1671 przypadków żołnierzy-Żydów i Mischlinge (a w tym 26 członków NSDAP). 163 z nich zginęło. 279 odznaczono za odwagę, z czego aż 15 Krzyżem Rycerskim. „Pół-Żyd” ppłk. Walter Hollaender na czele swego pułku ocalił korpus armijny Wehrmachtu od totalnej klęski pod Kurskiem w lipcu 1943 r. „Ćwierć-Żyd” admirał Bernhard Rogge był chyba jednym z najbardziej słynnych piratów III Rzeszy, chlubą Kriegsmarine. Pod koniec wojny pomógł on ocalić miliony niemieckich uciekinierów i uchodźców z państw bałtyckich, Prus i Pomorza. „Pół-Żyd” i kawaler Krzyża Rycerskiego generał Günther Sachs dowodził 12 dywizją artylerii przeciwlotniczej. „Ćwierć-Żyd” generał Hans-Heinrich Sixt von Armin dowodził 113 dywizją piechoty pod Stalingradem i również zasłużył sobie na Krzyż Rycerski. „Pół-Żyd” generał Helmut Wilberg odznaczył się już podczas swojej służby jako szef operacji w sztabie Legionu Kondor w Hiszpanii (1936-1937). Tak jak wspomniany już „pół-Żyd” feldmarszałek Milch, gen. Wilberg położył wielkie zasługi w rozwój sił powietrznych Luftwaffe. Odwrotnie niż Milch, który „był fanatycznym i entuzjastycznym nazistą bezwzględnie ufającym Hitlerowi,” gen. Wilberg był przeciwnikiem systemu.[2]
Wśród niższych stopniem „mieszańców” na przykład Hauptmann Siegfried Simsch mający na koncie 95 strąceń, był asem Luftwaffe. We wrześniu 1939 r. kanonier Dietmar Brücher odznaczył się pod Tomaszowem wyciągając rannych kolegów spod ostrzału. W sierpniu 1941 r. pod Humaniem, mjr. Robert Borchard na czele swej kompanii czołgów w beznadziejnej sytuacji powstrzymał sowiecki kontratak. Wyróżniono go Krzyżem Rycerskim. „Pół-Żyd” kpt. Karl Henle dosłużył się Żelaznego Krzyża za odwagę, zginął na polu bitwy. Henle to ciekawy przypadek. Był porucznikiem, gdy wprowadzono paragraf aryjski w wojsku. Dano mu możliwość pozostania w armii w stopniu szeregowego. Odmówił. W 1939 r. powołano go do wojska ponownie w stopniu oficerskim. W 1941 r. Hitler dał mu certyfikat „aryjskości.” Henle służył wiernie, bo wierzył, że ochrania swego ojca od deportacji. Inny oficer, kapitan Erich Rose był nie tylko patriotą niemieckim, ale również ostrym antykomunistą. Walczył przeciw czerwonym podczas rewolucji i wojny w Hiszpanii (1936-39). Służył potem jako łącznik między Wehrmachtem a frankistowską Błękitną Dywizją na froncie wschodnim. Hitler odmówił wydania certyfikatu „arianizacji” jako „75% Żydowi.” Rodziców kpt. Rose zagazowano w Auschwitz. Niedługo potem on sam zginął w walce z Sowietami. „Jestem świnią,” powiedział o sobie frontowym przyjaciołom, szarpany dylematem moralnym swego wkładu do walki za Hitlera.[3]
Często więc byli to bohaterowie wbrew sobie. Służąc w wojsku, chcieli pomóc swoim żydowskim rodzinom. Jednocześnie, jak twierdzi autor pracy, wielu takich żołnierzy „czuło, że zdradza tych właśnie ludzi, których chcieli ochronić.”[4] Walczyli przecież o zwycięstwo Hitlera. Wydaje się jednak, że takie uczucia przyszły dopiero stopniowo, wraz ze wzrostem świadomości o prześladowaniu Żydów, o holokauście, o okropieństwach wojny, o celach Hitlera. Z drugiej strony, aby skomplikować sprawę, wspólna walka spowodowała, że większość Mischlinge czuła potężne więzy koleżeństwa frontowego łączące ich z „Aryjczykami”. Co więcej, honor żołnierski powodował, że walczący czuli się związani przysięgą: „Składam przed Bogiem to święte przyrzeczenie, że będę bezwzględnie posłuszny Adolfowi Hitlerowi, Wodzowi Rzeszy Niemieckiej i Ludu, Naczelnemu Wodzowi Sił Zbrojnych, oraz, że jestem gotowy, jako dzielny żołnierz, stale ryzykować swe życie dla mej przysięgi.”[5]
Chociaż Rigg skoncentrował się na wojsku, lotnictwie i marynarce wojennej, od czasu do czasu wspomina o niemieckich Żydach i Mischlinge w formacjach partyjnych SA, SS i policji. Generalnie, „pół-Żydów nie usunięto z rezerwowych oddziałów policji aż do października 1942 r.”[6] Wbrew rozkazowi o czystce nieznana liczba Mischlinge pozostawała w szeregach SA do końca wojny. Niektórzy z nich zajmowali prominentne stanowiska, jak choćby Felix Bürkner w samej berlińskiej centrali organizacji.[7] Najbardziej kontrowersyjny jest udział osób pochodzenia żydowskiego w SS. Wspomniałem już Heinza Löwen, który skłamał, że jego matka była prostytutką, aby móc jako “Aryjczyk” służyć w Waffen-SS. Na lepszy pomysł wpadł “czysty Żyd” Karl-Heinz Löwy. Ten zmienił nazwisko na Werner Grenacher, udawał “Aryjczyka”. Został z poboru wcielony do 6 dywizji górskiej SS. Z wyboru i z aprobatą przełożonych w tej formacji znalazł się “ćwierć-Żyd” SS-Obersturmbannführer Peter Sommer, wcześniej oficer Wehrmachtu. Chyba najbardziej szokujący przykład Żyda, który ukrył się w SS to Elke Sirewiz, który jako SS-Obersturmführer Fritz Scherwitz został komendantem obozu koncentracyjnego na Łotwie.
Rigg zbadał też plotki oraz oskarżenia o żydowskie pochodzenie kilku prominentnych polityków i wojskowych III Rzeszy. Historyk krytycznie rozważył dostępne dowody na temat rzekomo żydowskiego pochodzenia takich nazistowskich notabli jak generał SS Reinhard Heydrich, czy sam Hitler. Rigg doszedł do wniosku, że – o ile nie wydobędziemy na światło dzienne nowych dokumentów – to nic nowego do debaty nie może on wnieść. Jednym słowem, nie możemy wykluczyć, że mieli oni żydowskich przodków, ale nie możemy też tego udowodnić. Jednak bez względu na stan faktyczny „Hitler obawiał się, że plotki o jego żydowskiej przeszłości mogły być prawdą… Być może, że ten kryzys samookreślenia spowodował, że Der Führer wydał tak wiele certyfikatów, które chroniły przed nazistowskimi prawami rasowymi.”[8]
Według speców rasowych z SS, feldmarszałek Erich von Meinstein miał na nazwisko von Lewinski i został zaadoptowany przez rodzinę Meinsteinów. Adiutant Meinsteina, Alexander Stahlberg, który sam jest pochodzenia żydowskiego, twierdził w 1994 r., że nazwisko feldmarszałka wywodzi się od hebrajskiego słowa „Levy” – lew. Nie jest to wcale pewne, bowiem jego teczka w kartotece SS została częściowo opróżniona, a inne papiery zniknęły. W każdym razie Meinstein był jednym z niewielu, którzy od początku aktywnie starali się pomagać Mischlinge.[9]
Pomoc i awanse
Według Rigga, „zwykle przyjaźń odgrywała największą rolę w udzielaniu pomocy mieszańcowi przez [nazistowskiego] notabla.”[10] Oprócz v. Meinsteina, niektórzy inni zawodowi wojskowi – jeszcze przed wojną – pomagali swym kolegom i podwładnym pochodzenia żydowskiego. W większości byli to konserwatyści, jak gen. Seegers, gen. Erwin von Witzleben, czy gen. Werner von Fritsch. Ten ostatni był antysemitą, lecz „nie lubił Hitlera i jego ‘kumpli’.”[11] Czasami pomoc wynikała z szacunku czy też litości do petenta. W taki sposób sam SS-Obersturmbannführer Adolf Eichmann zlitował się nad ciężko rannym porucznikiem Ernstem Pragerem i – widząc jego liczne odznaczenia bojowe – pomógł jego wujkowi w obozie koncentracyjnym.[12] Bardzo często za aktem pomocy stały więzy rodzinne. Na przykład, generał SS Curt von Gottberg wstawił się za swym bratankiem Wilhelmem. “Pomógł on nie tylko jemu, ale też i jego bratu oraz sześciu kuzynom uzyskać Deutschblütigkeitserklärung (certyfikat o czystej rasowo krwi) wiosną 1940 r.”[13] Gen. Curt von Gottberg wkrótce wsławi się masowymi mordami na Żydach. W biurokracji partyjno-rządowej sabotaż ustawy norymberskiej uprawiał Bernhardt Lösener, wysoki urzędnik w Rassenamt. Przestrzegał o “katastrofalnych reperkusjach społecznych”, jakie wywołają prześladowania Niemców pochodzenia żydowskiego, którzy bohatersko walczyli na frontach I wojny światowej, oraz tych, którzy ofiarnie wspomagali NSDAP przed zdobyciem władzy przez Hitlera.[14] Tacy wysoko postawieni naziści jak admirał Erich Raeder czy Luftmarschall Hermann Göring bezkarnie pozwalali sobie od czasu do czasu na protekcję swych faworytów. Ba! Szef SS i policji Heinrich Himmler zwolnił z obozu koncentracyjnego Żyda, profesora Fritza Pringsheima, do którego czuł sympatię, a potem pomógł mu wyemigrować. Wiele certyfikatów “aryjskości” przyznał sam Hitler. Szczególnie dotyczyło to rannych i wyróżnionych żołnierzy, oraz takich, którzy byli fizycznie najbliżsi “aryjskiemu ideałowi.” Ale zdarzyło się, że Der Führer uwolnił w pełni żydowską babkę trzech udekorowanych za waleczność żołnierzy-“mieszańców.” Kobieta ta była już w drodze do obozu śmierci w Generalnej Guberni. Hitler wydawał certyfikaty “aryjskości” również cywilom, o ile zasłużyli się dla III Rzeszy, na przykład chemikowi Arthurowi Imhausenowi, „ojcu” niemieckiej margaryny (uznany z rodziną jako „pełny aryjczyk – Vollarier).
Wódz NSDAP wydał wiele certyfikatów dzięki bezinteresownym interwencjom i prośbom swego wojskowego adiutanta, Gerharda Engela. Hitler osobiście przejrzał kilka tysięcy podań o uznanie “aryjskości” i zaaprobował pewną część z nich. Rigg udokumentował 306 takich przypadków, w większości oficerów. Szacunkowo od 11,000 do 16,000 “mieszańców” służyło w Wehrmachcie dzięki takim certyfikatom.[15]
Na niższym poziomie drabiny społecznej III Rzeszy pomocy udzielano Mischlinge raczej wyjątkowo. Polowanie na Żydów uruchomiło naturalne mechanizmy zła i oportunizmu już w 1933 r. Wielu wojskowych “Aryjczyków”, dwoiło się i troiło aby zyskać kosztem swoich “nie-aryjskich” kolegów. Po Anschlussie Austrii oficerowie tamtejszej armii ucieszyli się niezmiernie z paragrafu aryjskiego. [16] Podobnie postępowali również rozmaici cywilni urzędnicy rządowi. Ci ostatni kierowali się chęcią utrwalenia swej pozycji, zemstą, czy też po prostu złośliwością. Władze zalała lawina denuncjacji. “W 1937 r. [sekretarz stanu Hans Heinrich] Lammers zaapelował do urzędników państwowych aby wstrzymali się z denuncjacjami bowiem został wprost zasypany takimi raportami.”[17]
Sytuacja zmieniła się po wybuchu wojny – nie w Rzeszy, ale na liniach frontu. Po prostu solidarność żołnierska powodowała, że w wielu przypadkach na najniższym poziomie ignorowano nazistowskie ustawy. Poza tym, “kilku pół-Żydów pozostało bowiem ich dowódcy chcieli mieć doświadczonych żołnierzy w oddziałach.” [18] Ogólnie, niżsi oficerowie frontowi ochraniali “swoich” “mieszańców.” Było to normą też przynajmniej u jednego wyższego dowódcy. Badania Rigga pokazują, że “pół-Żydzi” mieli się całkiem dobrze w Afrika Korps feldmarszałka Erwina Rommela. Niewątpliwie miały na to wpływ specyficzne warunki w jakich operował ten dowódca. [19]
Ale i daleko za liniami frontu znalazł się przynajmniej jeden sprawiedliwy, który pomagał “mieszańcom”. Był nim komendant garnizonu Poczdam, gen. Erich hrabia von Brockdorff-Ahlefeldt. Generalnie trzeba przyznać, że Wehrmacht źle koordynował współpracę z Gestapo i NSDAP w sprawie tropienia Mischlinge w szeregach wojska. Po części wypływało to z biurokratycznej niewydolności, a po części z wojskowej niechęci do partyjnych aparatczyków i policjantów. Do wyjątków należeli bezwzględni służbiści, którzy sumiennie egzekwowali prawa przeciw “mieszańcom.” Do takich służbistów zaliczał się przede wszystkim “ćwierć-Żyd” Admirał Martin Baltzer z Kriegsmarine.[20] Swą nadgorliwością chciał zakamuflować swoje pochodzenie i udowodnić, że zasłużył na swój certyfikat “aryjskości,” którym wyróżnił go Hitler. Polonica i Zagłada Jest też kilka poloników, większość z nich w kontekście holocaustu. Ale nie wszystkie. Rigg podaje informacje o Mischlinge walczących w Polsce. Na przykład trzech braci von Mettenheim biło się w kampanii wrześniowej. Poległ też wtedy kpt. Klaus von Schmeling-Diringhofen. Na jego certyfikacie „aryjskości” nie wyschł jeszcze atrament. Jak reagowali na najazd Hitlera na Polskę? W dzienniku kanoniera Dietmara Brüchera znajdujemy następującą notkę pod datą 1 września 1939 r.: „Dawną niesprawiedliwość Wersalu należy usunąć.”[21] Zdobycie Warszawy Hans-Christian Lankes skomentował w swym dzienniku w następujący sposób: „Najwspanialszy raport w dniu dzieisejszym – niemieccy żołnierze w Warszawie.”[22] Inny „mieszaniec” wyraził swoje niezadowolenie, że niedostatecznie szybko został uznany za „Aryjczyka,” bowiem nie zdążył na wojnę z Polską. Przełożeni „pół-Żyda” Martina Biera uważali, że swą dzielną postawą na polu bitwy w Polsce zasłużył sobie na certyfikat „aryjskości.” [23] Dietmar Brücher wspomina, że w czasie kampanii wrześniowej jego koledzy popełnili wiele okrucieństw na Polakach. W bitwie pod Tomaszowem Brücher został ranny w nogę. Polacy poszli do kontrataku. Z przerażeniem oczekiwał przyjścia Wojska Polskiego, bowiem “słyszał plotki, co Polacy robili z rannymi Niemcami. Tymczasem Polacy dostrzegli Brüchera, ale zostawili go w spokoju. Jeden z nich wręcz zatrzymał się i pomógł mu opatrzyć ranę. Potem uścisnęli sobie ręce, a Brücher stwierdził… Krieg ist Scheisse.” [24] Jego kolega wpadł w polską zasadzkę, został ranny od pchnięcia bagnetem, ale uciekł. Otrzymał odznaczenie za swój wyczyn.[25] Dowiadujemy się też, że w 1944 r. zginął w walce w Polsce „mieszaniec” Karl Adolf Zukertort, ale autor nie podaje żadnych okoliczności śmierci. Rigg nie opisuje też zachowania się Mischlinge w stosunku do polskiej ludności chrześciańskiej podczas okupacji. Nadmienia tylko, że polsko-żydowscy “mieszańcy” byli zgromadzeni w gettach, a w późniejszym okresie poddani bezwzględnej eksterminacji. Odwrotnie niż ich niemieccy kuzyni, nie mieli oni żadnych przywilejów ani żadnych szans na łaskę.[26] Rigg poświęca wiele miejsca kwestii tego, co Niemcy żydowskiego pochodzenia wiedzieli o Holokauście. Według niego, „Niestety większość Mischlinge nie zrobiła nic, aby pomóc polskim Żydom źle traktowanym przez ich kolegów-żołnierzy…. Większość żołnierzy mieszańców cieszyła się z niemieckich zwycięstw ze swymi współtowarzyszami mając nadzieję, że ich służba wpłynie na zniesienie dyskryminacji w domu. Niewiele się martwili o prześladowaniu polsko-żydowskich cywili przez swych rodaków.”[27] Ponadto, “Mischlinge często odczuwali takie same emocje antysemickie jakie wyrażali nie-Żydzi…. Obergefreiter Heinz-Günther Angress, który był pół-Żydem, opisywał w czasie gdy jego oddział maszerował w głąb Polski poczuł, że ekstremalnie antysemickie pismo Der Sturmer nie przesadzało. Żydzi w Polsce ‘wyglądali po prostu strasznie.’”[28] Inny “mieszaniec” tak opisał swoje wrażenia o polskich Żydach w Ropczycach: „Spaceruję przez getto. To straszne, jakich okropnych ludzi tam widzę…. Patrząc na Żydów odnosi się bardzo dekadenckie wrażenie prawdopodobnie z tego względu, że od stuleci rozmnażają się oni w obrębie tej samej grupy.”[29] Podobnie zaszokowani byli inni Niemcy pochodzenia żydowskiego. Co więcej, wspominali o obcinaniu polskim Żydom bród, biciu, upokorzaniu, czy przymuszaniu ich do pracy. Wiedzieli o deportacjach. Rigg twierdzi jednak, że większość z nich nie wiedziała o Holokauście, ani o rzeczywistości obozów koncentracyjnych czy obozów śmierci.[30] Każdy ze zbadanych przez tego historyka żydowskich żołnierzy Wehrmachtu stracił w Zagładzie przeciętnie około ośmiu krewnych.[31] Niektórzy żołnierze pochodzenia żydowskiego lekceważyli zawarte w listach ostrzeżenia o tragicznej sytuacji swych krewnych w gettach i obozach. Na przykład, Ida Klein została wywieziona z Rzeszy do Głuska na południowej Lubelszczyźnie. Pisała do wnuka o tragicznej sytuacji w tamtejszym getto, informując m.in. o zastrzeleniu Żyda za brak opaski. Wnuk, Hans-Geert Falkenberg, po prostu nie wierzył. Uznał, że staruszka „halucynuje.” Latem 1942 r. listy od babki ustały. Falkenberg odwiedził Głusk we wrześniu 1943 r. Dowiedział się tylko, że wszystkich Żydów wywieziono. Dopiero po wojnie uwierzył, że jego niemieccy współrodacy zamordowali mu babkę.[32] Generał Werner Maltzahn walczył za Führera w Związku Sowieckim. Nigdy nie interweniował, aby pomóc swojej rodzinie. Deportowano i zamordowano jego siostrzenice, siostrę, oraz matkę. Dowiedział się o tym po wojnie. Podobnie SS-man Günther Löwy, który stracił prawie całą rodzinę w getto w Mińsku. Twierdzi, że słyszał o gazowaniu w Auschwitz, ale żaden z jego kolegów z oddziału nic nigdy nie mówił o holokauście.[33] „Pół-Żyd” Alfred Posselt służył przy lotnisku polowym w Rzeszowie. Zakochał się w polskiej Żydówce, Halinie Goldner. Nawet pomagał jej rodzinie, przynosząc żywność do getta. „Był świadkiem egzekucji Żydów, oraz słyszał o deportacjach do Bełżca.” Halina zniknęła, zagazowano ją. Potem deportowano z Niemiec i zamordowano rodzinę Posselta. „Uznał, że nic nie można zrobić. Kontynuował służbę. Przekonany był, że zło, którego był świadkiem jest wyjątkiem od reguły.”[34] Pora na najstraszniejsze. Rigg napisał: „Wbrew oczekiwaniom, moje badania wykazały, że niektóre osoby pochodzenia żydowskiego brały bezpośredni udział w Holokauście jako sprawcy, głównie ze względu na swoją rangę i obowiązki z nią związane.”[35] Najbardziej winny był feldmarszałek Milch, którego nie tylko informowano o mordach oraz pracy niewolniczej, ale nawet o pseudo-medycznych eksperymentach na więźniach. „Pół-Żyd” Milch uznał je za „interesujące.” Dlatego też należy uznać go za „żydowsko-niemieckiego zbrodniarza wojennego.”[36] Podobnie rzecz ma się z „ćwierć-Żydem” Dr. Leo Killy z Kancelarii Rzeszy, oraz z „ćwierć- bądź pół Żydem” Dr. Hansem Eppignerem, odpowiedzialnym za pseudonaukowe eksperymenty medyczne w Dachau. Zbrodniarzami byli też „pełna Żydówka” Stella Goldschlag, agentka Gestapo, która denuncjowała ukrywających się w Berlinie Żydów, czy „pełny Żyd” Günther Abrahamsohn, który jej pomagał wraz z około 15 innymi żydowskimi „łapaczami” (Greifer) w stolicy III Rzeszy. Jednym z najbardziej szokujących był przypadek „pełnego Żyda” Elke Sirewiz. Załatwił on sobie fałszywe papiery na nazwisko Fritz Scherwitz. Został członkiem NSDAP. Służył w SS jako Obersturmführer. Był komendantem obozu koncentracyjnego w Lenta pod Rygą na Łotwie. Według Rigga, Elke Sirewiz był odpowiedzialny za wysyłanie Żydów na śmierć. Świadkowie twierdzą, że osobiście wziął udział w zabijaniu 200 Żydów w Rydze 31 października 1942 r. Zgwałcił też kilka kobiet. Po wojnie pracował w instytucji w Monachium, która pomagała Żydom odzyskiwać ich własność. Ktoś go rozpoznał i doniósł władzom. Scherwitza oddano pod sąd jako zbrodniarza wojennego.[37] Po wojnie A jakie były losy innych po wojnie? Prawie wszyscy siedzieli cicho. Dopiero gdy młody amerykański historyk Rigg dotarł do nich i zaczął odgrzebywać przeszłość, zaczęli mówić. Opowiadali o wszystkim. Karl-Heinz Löwy z SS skarżył się, że wyrzekli się go krewni. Innego weterana Wehrmachtu wyrzucono z synagogi, za to że służył Hitlerowi.[38] “Po zwolnieniu z wojska, wracając do domu, Żyd Günther Kallauch spotkał na drodze grupę uwolnionych żydowskich więźniów obozu koncentracyjnego (KZ-Häftlinge). Kallauch starał się im wytłumaczyć jak przeżył oraz to, że jest Żydem, ale ludzie ci, nie wierząc, że Żyd może nosić mundur Wehrmachtu, pobili go.”[39] W podobny sposób Rigga potraktowali niektórzy historycy oraz wielu komentatorów prasowych. Nie pomogło mu nawet to, że Rigg – odkrywszy w Niemczech, że ma żydowskich przodków – przeszedł na judaizm i służył w armii izraelskiej.[40] W zasadzie jednak nie powinniśmy się dziwić obecności osób żydowskiego pochodzenia w wojskach Hitlera. W końcu w armiach Skonfederowanych Stanów Ameryki walczyło 40,000 czarnych żołnierzy – wolnych i niewolników. Takie są paradoksy historii. I wielką zasługą Rigga jest to, że nam je ukazał. Komunizm upadł. Nie ma tematów tabu. Bryan Mark Rigg, Hitler’s Jewish Soldiers: The Untold Story of Nazi Racial Laws and Men of Jewish Descent in the German Military (Lawrence, Kansas: University Press of Kansas, 2002).
W Polsce książka ukazała się w r.2005 w wyd. ARKADIUSZ WINGERT
“Curt von Gottberg… helped not only him but also his brother and six cousins receive Hitler’s Deutschblütigkeitserklärung in the spring of 1940.” Zob. Rigg, Hitler’s Jewish Soldiers, s. 213. O egzekucjach przeprowadzanych przez tego SS-mana zob. s. 365.
„Unfortunately, most Mischlinge did nothing to help Polish Jews they saw mistreated by fellow soldiers…. Most Mischling soldiers celebrated the German victories with their comrades and hoped that their service would alleviate their discrimination back home. They worried little about the persecution of Jewish-Polish civilians by their countrymen.” Zob. Rigg, Hitler’s Jewish Soldiers, s. 110.
