Kontynuując, a jednocześnie poszerzając temat podjęty w poprzedniej notce - Nieznośna potrzeba afirmacji polskości - publikuję poniżej „garść uwag” [złośliwość ;-] prawnika i etyka prawa prof. Leona Petrażyckiego o tzw. „niewolniczej duszy”, choć poczynionych na początku ubiegłego wieku, a nadal aktualnych, tu i teraz w poniekąd wolnej i niepodległej Polsce (zachowując oryginalną pisownię, podkreślenia moje).
W ogóle mocna i zdrowa psychika prawna stawia człowieka w odpowiedniej sferze na równi z tymi lub nawet ponad tymi, którzy w innych wypadkach występują wobec danego osobnika, jako wyżej odeń postawieni. „Pan" przestaje być panem nawet dla lokaja, kiedy idzie o prawa tego ostatniego i kiedy ma on zdrową świadomość prawną.
Dlatego też, m. in., zdrowa i emocjonalnie dostatecznie intensywna świadomość własnych praw wywiera na ludzi ten doniosły wpływ wychowawczy, że rozwija samoposzanowanie i poczucie godności ludzkiej i chroni od różnych wad charakteru i postępowania, które bywają skutkami braku należytego poczucia godności własnej i samoposzanowania.
Ogół odnośnych wad i brak takich pożądanych cech charakteru, jakie są związane z poczuciem własnej godności i niezbędnym szacunkiem dla siebie, określa wyrażenie: „niewolnicza dusza", anima servilis i t. p. (por. też wyrażenie: „serwilizm", od serwus - niewolnik).
Wyrażenia te są poniekąd dokumentami historycznemi, które wiele wyrażają i objaśniają. Specyficzna właściwość niewolnictwa i różnica między niem a innemi zjawiskami, na pierwszy rzut oka doń podobnemi (np. władza patrjarchalna głowy domu nad członkami rodziny - patria potestas, manus mariti, które miały w czasach dawniejszych charakter b. surowy i absolutny), polega na tem, że niewolnicy byli istotami pozbawionemi praw. Stosownie do tego psychika niewolnicza odznaczała się, np. w Grecji i Rzymie, szczególnemi właściwościami, szczególnym charakterem, różnym od charakteru psychiki obywateli o pełni praw (między nimi i tych, którzy się znajdowali pod władzą absolutną rzymskich patrjarchów, patres familias). Słynne civis romanus sum (jestem obywatelem rzymskim!) wskazuje na szczególny typ charakteru i sposób postępowania; „dusza niewolnicza" (anima seryilis) oznacza przeciwny typ charakteru. Okoliczność, że wyrażenia z historji niewolnictwa aż po dziś dzień służą do oznaczenia szczególnego połączenia ujemnych stron charakteru, dowodzi, jak szkodliwym dla ukształtowania charakteru jest brak świadomości własnych praw i jak ważne jest istnienie i działanie tej świadomości dla zdrowego jego rozwoju.
Rodzice i wychowawcy powinniby wogóle zwracać wielką uwagę na to, aby rozwijać w dzieciach mocną i żywą psychikę prawną. Powinni starać się o zaszczepienie dzieciom nie tylko moralności, lecz i prawa; ważną przytem jest rzeczą popieranie rozwoju, że tak powiemy, obu stron prawa: poszanowania praw cudzych, ale tak samo i własnych (pupila). Dostateczny rozwój świadomości i poszanowania praw cudzych daje mocny grunt dla należytego postępowania względem bliźnich (między innemi też i dla poszanowania innych osób); rozwój świadomości praw własnych udziela wychowankowi niezbędnej godności osobistej i związanych z nią właściwości charakteru (szczerości, odwagi, prawości i t. d.).Wynikiem wychowania „bez prawa" jest brak mocnej podstawy etycznej i zabezpieczenia przed rozmaitemi pokusami świata (rozdz. VI); co się zaś tyczy specjalnie stosunku do innych osób, jak i do siebie samego, naturalnym wynikiem takiego wychowania jest „dusza niewolnicza" i jednocześnie brak poszanowania cudzej godności, despotyzm i pycha.
Rozwój aktywnej świadomości prawnej jest dla pedagogji rzeczą wielkiej wagi również ze stanowiska dzielności (gospodarczej i t. p.). Udziela ludziom niezbędnej dla życia pewności siebie, energji i przedsiębiorczości. Jeżeli dziecko wychowuje się w atmosferze samowoli, choćby nawet życzliwej, jeżeli mu się nie wydziela pewnej sfery praw, na których nietykalność z pewnością liczyć może, nie może się ono przyzwyczaić do budowania i wykonywania planów z ufnością. Specjalnie w dziedzinie gospodarczej zbraknie mu dostatecznej ufności, śmiałości i przedsiębiorczości. To, cośmy powiedzieli o wychowaniu dzieci, stosuje się także do wychowania narodu i do najważniejszego środka tego wychowania - polityki prawa, polityki ustawodawczej.
Od struktury prawa i kierunku polityki prawa, w szczególności od przeprowadzenia zasady legalności, zasady państwa praworządnego, od dostatecznego rozwoju systemu praw subjektywnych (zamiast samowoli, choćby nawet była ojcowską) zależy rozwój typu „obywatela", jako szczególnego idealnego charakteru, rozwój dzielności ekonomicznej, energji i przedsiębiorczości w masachi t. d.
Bardzo powierzchowny byłby pogląd, że niski poziom lub rozkwit ekonomiczny kraju zależy od tego czy innego kierunku polityki gospodarczej, np. od tego, czy i komu będą okazane względy w polityce celnej lub podatkowej.
Niski poziom lub rozkwit ekonomiczny kraju zależy od charakteru miljonów podmiotów działalności ekonomicznej, od typu „gospodarzy", od ich energji, przedsiębiorczości, umiejętności budowania i wykonywania śmiało i z ufnością planów gospodarczych i t. d. Ale dla wychowania takich właściwości charakteru konieczną jest rzeczą, aby wszystkie dziedziny życia społecznego przepoiła zasada praworządności i prawo.
Co się tyczy aktywnej świadomości prawnej i jej oddziaływania na charakter „obywateli", na rozwój poczucia godności własnej i innych cech charakteru, przeciwnych „duszy niewolniczej", - przypominamy raz jeszcze teorje, wymierzone przeciwko prawu i świadomości prawnej i stwierdzamy raz jeszcze, że takie teorje są błędne i szkodliwe.
Zapewne, psychika moralna, bezroszczeniowa jest wzniosła i idealna, ale dla normalnego i zdrowego rozwoju charakteru, potrzeba jeszcze drugiej psychiki - roszczeniowej, prawnej. I ją należy wielce cenić i szanować w życiu indywidualnem i społecznem.
Prof. Leon Petrażycki - "O pobudkach postępowania i o istocie moralności i prawa". Warszawa - nakładem księgarni K. Wojnara i sp. [po roku 1917] ss 84-89
Książka niniejsza jest przekładem pracy prof. Petrażyckiego pod tytułem: Über die Motive des Handelns und über das Wesen der Moral und des Rechts - Berlin, 1907, H. W. Müller
więcej o Petrażyckim znajdziecie chociażby w Wiki: Leon Petrażycki
Inne tematy w dziale Polityka
