Polska Partia Socjalistyczna

Jan Bodakowski

Polska Partia Socjalistyczna

Publikacja Instytutu Pamięci Narodowej „Polska Partia Socjalistyczna. Dlaczego się nie udało?” ukazuje jak bardzo zdegenerowała się polska scena polityczna od czasów II RP (przejawem tego jest porzucenie przez współczesnych polityków troski o niepodległość Polski i dobrobyt Polaków). Jedną z liczących się sił na scenie politycznej Polski przed odzyskaniem niepodległości w 1918 i po była Polska Partia Socjalistyczna.

Celem PPS była: niepodległa i socjalistyczna republika, demokracja socjalna, socjalizm. PPS odrzucała dla dobra państwa drogę rewolucyjną Partia negatywnie oceniał rewolucje komunistyczną w ZSRR. PPS korzystał z dorobku Marksa i innych ideologów socjalizmu zachodnioeuropejskiej lewicy. Niepodległościowa tożsamość PPS manifestowała się uznaniu przez PPS że „utrwalenie niepodległości Polski jest jednym z najważniejszych zadań polskiej klasy robotniczej”. W imię niepodległości PPS był partią antykomunistyczną. Zdaniem PPS „kompromis z bolszewikami i komunistami musi oznaczać likwidacje samodzielnego bytu Rzeczpospolitej, a tym samym i ruchu socjalistycznego, natomiast dopuszczalny jest kompromis z ugrupowaniami centrum i prawicy społecznej (…) w sytuacji bezpośredniego zagrożenia dla państwa”. Postawa PPS świadczyła o tym że socjaliści za nierozerwalny uznawali związek niepodległość Polski i interes klasy robotniczej. Polscy socjaliści nie wstydzili się swojego patriotyzmu. Wrogiem dla socjalistów byli komuniści i niemieccy naziści, przeciwnikiem dyktatura sanacji.

Celem PPS było utworzenie polskiej republiki socjalistycznej. PPS uznawał ze kapitalizm: prowadzi do kryzysów, niszczy drobną przedsiębiorczość, kreuje globalne korporacje, transferuje majątek w ręce nielicznych i nie jest efektywny. Zdaniem PPS efektywność gospodarki zapewnić miała państwowa kontrola i ingerencja w gospodarkę, powolna ewolucja ustroju w stronę socjalizmu. PPS definiował socjalizm jako: lepszy ustrój społeczny i gospodarczy, ustrój zapewniający większą kulturę i moralność. Socjalizm miał zapewnić: dobrobyt dla wszystkich, wszechstronne wyzwolenie, całkowitą demokracje, wyzwolić z krzywdy, wyzysku, przemocy i dyskryminacji wobec kobiet, doprowadzić do powszechnej życzliwości, wyzwolić ludzi i ich kreatywność, wyzwolić od zła i cierpień, stworzyć nową lepszą kulturę i cywilizacje. Mesjanistyczne utopie socjalistów były tak duże że uważali oni socjalizm za lepszy niż chrześcijaństwa (które miała być niewystarczające). W republice socjalistycznej miało nastąpić upaństwowienie środków produkcji, zlikwidowanie podziału klasowego, praca miała być przyjemnością a dobrobyt miał być zapewniony wszystkim. Z konkretnymi propozycjami pozwalającymi na realizacje programu PPS miał problem (dla tego ograniczał się do głoszenia utopijnych haseł). Program gospodarczy PPS przewidywał uspołecznienie kopalń, hut i środków produkcji, elektrowni, gazowni, aptek, piekarni, rzeźni, domów mieszkalnych. Upaństwowione miały zostać banki, lasy i wody. Duże gospodarstwa rolne miały zostać wywłaszczone z ziemi (ziemia ta miała zostać przekazana spółdzielniom kooperatywom). Monopol państwa w sprzedaży podstawowych artykułów miał zostać stworzony poprzez przejęcie przez gminy i spółdzielnie sklepów. PPS domagał się 8 godzinnego dnia pracy (46 tygodniowo), wolnych niedziel, płatnych urlopów, zakazu pracy dzieci, ograniczenia pracy nocnej, wprowadzenia przepisów BHP, równej płacy dla mężczyzn i kobiet, wprowadzenia minimalnych płac, państwowych ubezpieczeń (od chorób, wypadków przy pracy, bezrobocia i starości – emerytur), prawa do strajków i tworzenia związków zawodowych, wprowadzenia inspekcji pracy, bezpłatnego pośrednictwa pracy, rad robotniczych zarządzających przedsiębiorstwami, likwidacji ceł i podatków pośrednich nałożonych na surowce, narzędzia i artykuły pierwszej potrzeby.

W ramach walki z kryzysem gospodarczym PPS domagała się: 40 godzinnego tygodnia pracy, wprowadzenia przepisów utrudniających zamykanie przedsiębiorstw i redukcji zatrudnienia, zakazu zwalniania robotników rolnych, odszkodowań dla robotników tracących prace, robot publicznych, wprowadzenia rad robotniczych, pomocy dla bezrobotnych, reformy rolnej, ulg podatkowych i kredytów, ubezpieczania rolnego.

W polityce zagranicznej PPS propagował bliską współprace z Estonią, Litwą, Łotwą, Finlandią i krajami Środkowej Europy. PPS obawiała się sojuszu Niemiec i ZSRR. Na arenie międzynarodowej socjaliści wspierali współprace międzynarodową i ruchy pacyfistyczne.

Na czele PPS stali liczni liderzy. PPS stworzył liczne organizacje pozarządowe realizujące cele społeczne socjalistów: Towarzystwo Uniwersytetu Robotniczego, Organizacje Młodzieżową Towarzystwa Uniwersytetu Robotniczego, Robotnicze Towarzystwo Przyjaciół Dzieci, robotnicze towarzystwa sportowe.

Porażką przedwojennego PPS było to że nie udało się socjalistom przekonać Polaków do socjalizmu. PPS przegrał konfrontacje z sanacyjną dyktaturą. Socjaliści nie zdobyli poparcia na wsi.

PPS była też aktywnym elementem najnowszej historii Polski. Partia wsparła obalenie demokracji i parlamentaryzmu przez Piłsudskiego (szybko jednak rozczarowała się do nowej dyktatury).

W 1939 roku działacze PPS korzystając z doświadczeń z okresu zaborów przygotowywali się do wybuchu wojny. Oddział II Sztabu Generalnego Wojska Polskiego przygotowywał siatkę dywersyjną na terenach które mogły być zajęte przez wroga. Zakonspirowane grupy dywersyjne wyposażono w broń i materiały wybuchowe. Do grup dywersyjnych przyjmowano wywiadowców Straży Granicznej i działaczy partii politycznych (Stronnictwa Narodowego, Stronnictwa Ludowego i PPS). W wojnie obronnej działacze PPS brali udział w obronie Warszawy. PPS pod niemiecką okupacją działał pod kryptonimem WRN (Wolność, Równość, Niepodległość). Socjaliści weszli w skład Armii Krajowej i mieli własne organizacje zbrojne. W trakcie II wojny światowej i po niej PPS działał na emigracji. Wraz z SL, NS, Stronnictwem Pracy i bezpartyjnymi działaczami stworzył na emigracji Radę Narodową RP. Rada Narodowa RP planowała by Polska po II wojnie światowej: była krajem demokratycznym, republiką, miała rozbudowany samorząd terytorialny i inne samorządy, zapewniała wolności polityczne, powszechne i bezpłatne nauczanie, wszelkie prawa lojalnym wobec Polski, jak najściślej była związana z Europą Środkowo (głównie z Czechosłowacją), miała planową gospodarkę kontrolowaną przez samorząd gospodarczy, przesiedliła Niemców do Niemiec, przeprowadziła reformę rolną, uspołeczniła zakłady pracy, unieważniła przepisy okupantów, ukarała kolaborantów, rozliczyła sanacje. Podczas wojny między innymi działacze PPS informowali zachodnich polityków o holocauście, ci jednak ignorowali doniesienia Polaków. W czasie wojny zginęła większość władz PPS (w sumie 700 głównych działaczy partii).

Na przełomie 1943 i 1944 roku komunizujący działacze PPS rozbili struktury partii i stworzyli Robotniczą PPS. Pismo R PPS drukowała PPR (sowiecka agentura udająca partie polityczną). W 1944 sowiecka partia komunistyczna powołała na terenach Polski zajętych przez Armie Czerwoną podporządkowaną sobie PPS. Legalna PPS bardzo szybko się rozrosła, napływ prawdziwych socjalistów do partii niepokoił komunistów. Obawy komunistów były słuszne licząca w 1947 roku 750.000 działaczy PPS krytykowała politykę gospodarczą Hilarego Minca (w tym kontrole cen i upaństwowienie handlu). PPS wbrew komunistom był przeciwny likwidacji prywatnego handlu i wytwórczości uznając że mechanizmy wolnorynkowe lepiej gwarantują zaopatrzenie. PPS bronił spółdzielczości przed upaństwowieniem, przeciwstawiał się biurokracji. Komuniści pacyfikując PPS, przeprowadzili w partii czystki, i zlikwidowali PPS w ramach utworzenia nowej partii PZPR. PZPR mający na celu zapewnienie władzy komunistom, podporządkowanie Polski ZSRR i walkę z światem zachodnim, stała się nadrzędna wobec państwa i administracji. PZPR decydowała o obsadzie wszystkich stanowisk i odrzucała demokracje. W okupowanej przez komunistów Polsce komuniści prześladowali działaczy PPS (podobnie jak wszystkich nie komunistów), oczernili PPS (i wszystko co nie było związane z komunizmem), niszczyli organizacje pozarządowe związane z PPS (podobnie jak wszystkie inne organizacje pozarządowe). Bezpieka infiltrowała i represjonował socjalistów (podobnie jak wszystkich nie komunistów). Ci więźniowie polityczni których komuniści nie wymordowali, po latach opuszczali więzienia wyniszczeni fizycznie i umierali w biedzie.

Ci socjaliści którzy uniknęli powojennego komunistycznego piekła na emigracji w krajach zachodnich dalej działali pod szyldem PPS. Celem emigracyjnej PPS była niepodległa Polska i demokracja społeczna. Socjaliści demokracje społeczną definiowali jako: upaństwowienie (kluczowych gałęzi przemysłu, surowców, środków komunikacji i transportu, wielkich banków), rozwój samorządu (w tym i samorządu robotniczego w zakładach pracy), aktywizacje społeczną, demokracje i wolne wybory, walkę z nacjonalizmem i faszyzmem.

W kraju ruch socjalistyczny usiłował się odrodzić od 1983 roku. Jednym z inicjatorów odrodzenia ruchu socjalistycznego był Piotr Ikonowicz. Ukazywały się socjalistyczne pisma „Robotnik” i „Miś”), działała Grupa Polityczna „Robotnik”. Środowisko to było krytyczne wobec liberalizmu i kapitalizmu, chciało niepodległej Polski. Od 1987 usiłował się odrodzić PPS. Współpracę z odradzającym się PPS odrzucił Jacek Kuroń. W PPS włączali się działacze NSZZ Solidarność, Grup Niepodległościowych Socjalistów KPN, aktywiści Wolność i Pokój. Nowo powstająca PPS spotkała się z represjami ze strony Służby Bezpieczeństwa, PZPR nie chciała dopuścić do powstania niezależnego ruchu socjalistycznego. Odrodzona PPS domagała się: niepodległości, demokracji, reform społecznych, realizacji dziedzictwa Sierpnia 1980 i programu Samorządnej Rzeczpospolitej. Deklaracja polityczna PPS stwierdzała że PPS bliższe jest „społeczne nauczanie kościoła, a przede wszystkim Jana Pawła II, niż marksizm” (co zresztą było kontrowersyjne dla części działaczy). Program PPS był zdecydowanie anty komunistyczny (zdaniem PPS komuniści zbrukali socjalizm, władza PZPR była realizacją kolonializmu ZSRR). W obliczu transformacji ustrojowej PPS domagała się przejęcia „przez załogi pracownicze narzędzi produkcji”, uznawała ze reformy mają posłużyć nomenklaturze PZPR do przejęcia władzy ekonomicznej. PPS chciał zmienić ustrój PRL, odebrać władze PZPR, bronić „grupy społecznie upośledzone”, wyzwalać robotników od politycznego i ekonomicznego ucisku, zlikwidować dotychczasowy wyzysk w pracy. W 1988 roku PPS zdominowali młodzi radykalni działacze. PPS zmienił nazwę na PPS Rewolucja Demokratyczna, zintensyfikował współprace z emigracyjnym PPS i Solidarnością Walczącą. Orężem PPS RD były strajki, demonstracje, pisma, apele do zachodnioeuropejskiej socjaldemokracji. Program Rewolucji Demokratycznej zakładał: wielosektorowość systemu ekonomicznego, szeroką redystrybucje dochodu narodowego, walkę z marginalizacją społeczną, walkę z komunizmem i kapitalizmem, samorządy pracownicze. PPS RD podkreślał że liberalizacja gospodarki służy komunistom do utrzymania realnej władzy. SB zwalczała PPS RD aresztowaniami i grzywnami. PPS RD zbojkotował obrady Okrągłego Stołu, wybory 4 czerwca (manifestacje PPS RD były pacyfikowane przez ZOMO i spotykały się z akcją bezpośrednią działaczy Solidarności) i rząd Mazowieckiego. W 1989 na swoim kongresie PPS RD domagał się socjalistycznej samorządności, likwidacji senatu, stworzenia izby samorządowej z reprezentantów pracowników, zarządu samorządu robotniczego nad przedsiębiorstwami, rozszerzenia kompetencji samorządu lokalnego. W III RP PPS RD rozpoczęła ostry dryf w lewacki ekstremizm, wygasiła kontakty z europejskimi socjaldemokratami i emigracją, rozwinęła kontakty z zachodnioeuropejskimi lewackimi ekstremistami, współpracę z anarchistami i trockistami. Polskie społeczeństwo nie było zainteresowane ofertą polityczną PPS RD. Równolegle z PPS RD powstała PPS założona przez starych działaczy. PPS starych była antykomunistyczna i prozachodnia. Partia była za demokracją, parlamentaryzmem, ochroną socjalną. Liderzy starych wsparli Solidarność w wyborach 4 czerwca, popierali liberalizacje gospodarki. Istniała też trzecia PPS. Wszystkie te trzy partie były ze sobą w konflikcie.

Jan Bodakowski

okładka