Kilkunastodniowy pobyt w Ameryce Południowej, kończący się tuż przed wybuchem zarazy, niespodziewanie, na kilka godzin przed wylotem z Santiago do Europy, wzbogacony został o nie lada gratkę, a mianowicie możliwość zwiedzenia domu Ignacego Domeyki. Akcję zorganizował Krzysztof Dąbrowski, architekt, nauczyciel akademicki na Universidad UCINF, założyciel Instituto Varsovienne, mieszkający od 2008 r. w Santiago. Dom Domeyki położony jest w centrum Santiago, w ciągu domów przy Calle Cueto, nie wyróżniając się niczym szczególnym, poza tablicami umieszczonymi na elewacji obok drzwi wejściowych.
O Ignacym Domeyko zapewne każdy z nas się uczył, jednak przyznam szczerze, że od czasów szkolnych nic o nim nie słyszałem. Zupełnie inaczej sprawa ma się w Chile, gdzie w wielu miejscach podkreśla się jego wyjątkową rolę w różnych dziedzinach życia. „Domeyko był więcej niż profesorem, był apostołem nauki w Chile. Zasługi jego zdobyły mu niezmierną wdzięczność narodu chilijskiego" tak po jego śmierci pisała prasa rządowa w Chile. Możliwe jest, że Ignacy Domeyko jest bardziej znany w świecie, niż w Polsce.
Portret Ignacego Domeyki [1]
Ignacy Domeyko urodził się 31 lipca 1802 r. w rodzinie ziemiańskiej herbu Dangiel, mieszkającej na terenie obecnej Białorusi.
Dwór Domeyki w Niedźwiadce Wielkiej [2]
Studiował chemię na Uniwersytecie Wileńskim. Zaangażowanie polityczne (był członkiem Towarzystwa Filomatów) skutkowało dokuczliwym wyrokiem dozoru policyjnego na czas nieokreślony. Przez 6 lat po ukończeniu studiów gospodarzył majątkiem Zapole, nie mogąc ruszyć się bez pozwolenia poza granice powiatu. Udział w powstaniu listopadowym, w którym, będąc kurierem, współpracował m.in. z Dezyderym Chodkiewiczem, Emilią Plater, przypłacił koniecznością emigracji. Przez Drezno, Norymbergę, Strasburg, częściowo wraz z Antonim Odyńcem, Adamem Mickiewiczem i Wincentym Polem dotarł do Paryża. W 1837 r. ukończył École nationale supérieure des mines de Paris.
W 1838 r. przyjął zaproszenie rządu chilijskiego i przeniósł się do Ameryki Południowej, przyjmując posadę profesora chemii i metalurgii w szkole górniczej w Coquimo w Chile. Trzeba mieć świadomość, że Chile było państwem samodzielnym dopiero od 20 lat. Szybko zyskał uznanie jako nauczyciel i pomysłodawca szeregu zmian w szkolnictwie. Podczas wypraw, w tym również w wysokie Andy, odkrywał złoża minerałów i metali szlachetnych. Po sześciu latach, z nowym kontraktem, przeniósł się do Santiago. Na Universidad de Chile w Santiago Domeyko objął stanowisko profesora chemii prowadzącego wykłady z chemii, fizyki i mineralogii. W 1848 r. kongres (parlament) chilijski przyznał mu z własnej inicjatywy jednogłośnie obywatelstwo chilijskie.
Mając 46 lat zakochał się, a następnie ożenił z 15 letnią Enriquettą de Sotomayor (7 lipca 1850 r.). Pisał o tym:
"Co też za zmiana w moim życiu! W tej samej izbie, gdzie tyle samotnych wieczorów przetęskniłem […], siedzi żona piękna jak anioł, piętnastoletnia kobieta o wielkich czarnych oczach… W istocie byłem już natenczas oszalał z miłości… Tysiąc głupstw biegało po duszy, a rozum był jak wielkie mrowisko […]. Wiecie, że się zajmuję chemią, mineralogią, geologią, i ogromne foliały popisałem w tych materiałach, po francusku i hiszpańsku, że byłem przez cały ten czas zakochany w zimnej, w najzimniejszej naturze, w skałach, kruszcach i przedpotopowych stworzeniach. Wielka wtedy rewolucja zaszła we mnie; i nie żałuję tego, co się stało. Bogu niech będzie chwała za wszystko."[3]
Miał z nią czworo dzieci: Juana Enrique (1855-1856), Anę Cruz (1854-1917, pochowana w Warszawie), Hernana Estebana (1859 - 1931), Juana Casimiro (20 lipca 1863 - 1922). Enriquetta zmarła 26 grudnia 1870 r.
Od 1867 r. przez 16 lat Domeyko był rektorem Universidad de Chile, rozwijając go w nowoczesny uniwersytet na wzór Uniwersytetu Wileńskiego. Prowadził liczne badania mineralogiczne i geologiczne, organizował i rozwijał chilijski przemysł górniczy, był propagatorem i organizatorem oświaty, opublikował wiele dzieł o zasobach naturalnych Chile, a także Peru, Boliwii i Argentyny. Odbył szereg wypraw badawczych. Wykonywał liczne obserwacje geofizyczne, geologiczne, meteorologiczne i etnograficzne. Odkrył złoża żelaza i miedzi w Andach, a także złoża węgla kamiennego w dolinie Rancagua.
Jego aktywność nie ograniczała się do obszarów nauki i przemysłu. Książka Domeyki „Araukania i jej mieszkańcy” odegrała pozytywną rolę w łagodzeniu polityki rządu Chile względem miejscowych Indian.
W 1884 r. wyjechał z synami odwiedzić Europę. "Wizyta" trwała 4 lata. Odwiedził wówczas Paryż, Kraków, Warszawę, ziemię nowogródzką, gdzie był witany entuzjastycznie. Zwiedził również Bliski Wschód i Włochy. W 1887 r. Uniwersytet Jagielloński przyznał mu doktorat honoris causa z medycyny. Mieszkał dwa lata na Litwie, w majątku córki Any i jej męża Leona Domeyki. Zmarł krótko po powrocie do Santiago, 23 stycznia 1889 r.
Dom Domeyki w Santiago wzniesiono na planie litery L z amfiladowym rozmieszczeniem pomieszczeń. Przechodząc przez sień główną z portretem Domeyki trafia się wprost w gęsty ogród.
Nazwisko uczonego zostało utrwalone w około 170 nazwach własnych, w tym aż w 140 na terenie Chile. Imieniem Domeyki nazwano ulice, place, biblioteki, stowarzyszenia naukowe i sportowe. Do miejsc nazwanych nazwiskiem Polaka zaliczyć można też: Szczyt Domeyki (Cerro Domeyk) w Kordylierach, port Domeyki w południowym Chile, Stacja Domeyki (Paradero Domeyko), osady Domeyki oraz minerał (domeykit), małż (Nautilus domeykus), amonit (Amonites domeykanus) i wiele innych. Jest patronem kopalni Sierra Gorda w Chile, będącej własnością KGHM. Jedną z planetoid nazwano 2784 Domeyko. W Polsce jego imieniem nazwano ulice w wielu miastach. Jest także patronem kopalni złota w Złotym Stoku.
Za bohatera narodowego uważany jest w Polsce, Chile, na Litwie oraz Białorusi. Rok 2002 był rokiem Domeyki według UNESCO.
Grób Ignacego Domeyki na Cmentarzu Centralnym w Santiago [4]
Źródła:
[1]Autor wzoru Franciszek Tegazzo, rytownik Julian Schübeler, 1871, Biblioteka Narodowa, licencja PD, źródło: Polona
[2] By Napoleon Orda - Muzeum Narodowe w Krakowie. MNK III-r.a-4473.Несцярчук Л. Напалеон Орда. Шлях да Бацькаўшчыны: кніга-альбом. — Менск: Мастацкая літаратура, 2009. С. 254.Андрэй Дыбоўскі, Globus.tut.by, Domena publiczna, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=16647135
[3] Domeyko I.: Listy do Władysława Laskowicka, Warszawa 1976 r., s. 125-127.
[4] By Ricardo Hevia Kaluf - Praca własna, CC BY-SA 3.0, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=2140054
oraz:
https://www.polskieradio.pl/39/156/Artykul/767359,Ignacy-Domeyko-Polak-czczony-w-Chile
http://web.archive.org/web/20080628013434/http://www.domeyko.yoyo.pl/viewpage.php?page_id=1
Ryn J.: Ignacy Domeyko. Obywatel świata, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2002 r.
Żarczyński A., Ociepka K.: Okres chilijski w życiu i działalności Ignacego Domeyki, "Chemia.Dydaktyka.Ekologia.Metrologia" nr 1-2 2008 r.
