Co działo się z polskimi przedsiębiorstwami na Górnym Śląsku w czasie II wojny światowej?
Kolega J. zapytał podczas rozmowy związanej z likwidacją KWK Wieczorek: „Co się działo z polskimi [górnośląskimi] przedsiębiorstwami w czasie wojny? Przejęła je jakaś generalna dyrekcja/urząd niemieckie, czy prywatni zarządcy?”
W czasie II wojny światowej przemysł województwa śląskiego został objęty jednolitą organizacją gospodarki niemieckiej III Rzeszy. Cele gospodarcze III Rzeszy miały być osiągane poprzez centralne planowanie oraz publiczne gospodarowanie siłą roboczą. Na mocy rozporządzenia z 27 marca 1940 r. wprowadzono na obszarach polskich włączonych do Rzeszy ustawę z 27 marca 1934 r. upoważniającą ministra gospodarki do tworzenia lub łączenia organizacji gospodarczych, a nawet do wprowadzania zmian w statutach w celu włączania firm do jednej z grup fachowych, w których zorganizowano gospodarkę III Rzeszy. Mienie polskie i żydowskie uległo konfiskacie i dostało się pod zarząd Głównego Urzędu Powierniczego Wschód, skąd były przekazywane poszczególnym niemieckim koncernom. Najwięcej zakładów przejęły koncerny państwowe: Reichswerke A.G. für Berg- und Hüttenbetriebe Hermann Göring (m.in. Wspólnotę Interesów Górniczo-Hutniczych, Polskie Kopalnie Skarbowe i Rybnickie Gwarectwo Węglowe), Berghütte Berg- und Hüttenwerks-Gesellschaft (huty żelaza) oraz Preussag. Huty cynku i kopalnie rud cynkowo-ołowiowych przejęły przedsiębiorstwa prywatne (m.in. Giesches Erben A.G. przejęła majątek spółki Giesche S.A. wykupiwszy udziały amerykańskie za pośrednictwem banków szwajcarskich a Śląskie Kopalnie i Cynkownie stały się przedsiębiorstwem filialnym koncernu Schlesag z Bytomia). Z powodu niedoboru pracowników, będącego skutkiem wcielania górnoślązaków do Wehrmachtu, władze niemieckie postanowiły wykorzystać więźniów KL Auschwitz-Birkenau do pracy w przemyśle. Górny Śląsk pokryła sieć podobozów, wykorzystujących niewolniczą siłę roboczą jaką stanowili więźniowie (w 1944 r. około 150 000 jeńców, m.in. Bismarckhütte w Chorzowie, Blechhammer w Sławięcicach, Charlottengrube w Rydułtowach, Eintrachthütte w Świętochłowicach i wiele innych). Przemysł górnośląski w tym okresie realizował potrzeby wojenne III Rzeszy.
Poniżej garść szczegółów.
Berghütte Berg- und Hüttenwerks-Gesellschaft. Celem utworzonego w 1941 r. koncernu, jako organu wiodącego (Konzernführungsgesellschaft) było jednolite kierowanie, planowanie, finansowanie inwestycji wchodzących w jego skład kilkudziesięciu towarzystw filialnych, które miały status prawny spółek akcyjnych lub spółek z o.o. Koncern z siedzibą w Cieszynie skupiał liczne huty i kopalnie na terenie całej Europy. Na Zaolziu były to kopalnie węgla i huty żelaza; na Górnym Śląsku i w Zagłębiu Dąbrowskim huty żelaza i stali, zakłady przemysłu ciężkiego, zakłady budowy wagonów kolejowych i tramwajowych, fabryki maszyn oraz kopalnie węgla i rud; na terenie Protektoratu Czech i Moraw kopalnie węgla, zakłady budowy mostów, wytwórnie blach i drutu, fabryki materiałów izolacyjnych oraz łańcuchów i łożysk; na Słowacji kopalnie rudy żelaza, manganu i zakłady wapiennicze; w Bułgarii fabryka drutu i zakłady eksploatacji rud. Koncern pod koniec II wojny światowej był największym przedsiębiorstwem na terenie ówczesnych Niemiec Wschodnich. Na terenie Górnego Śląska w skład Koncernu wchodziły między innymi:
- Königs- und Bismarckhütte A.G. Do spółki należały w okresie 1939-1945 takie zakłady, jak: Hubertshütte (Huta Zygmunt) w Łagiewnikach, Laurahütte w Siemianowicach, Königshütte w Chorzowie oraz Bismarckhütte w Chorzowie,
- Oberschlesische Maschinen- und Waggonfabrik A.G., Katowice, Osmag,
- Berg- und Hüttenwerks- Gesellschaft Karwin-Trzynietz A.G., Cieszyn.
Akcja spółki Berghütte Berg- und Hüttenwerks-Gesellschaft z 1942 r.
Bergwerksverwaltung Oberschlesien G.m.b.H. Der Reichswerke Herman Göring. W 1937 r. utworzono Reichswerke A.G. für Berg- und Hüttenbetriebe Hermann Göring w Salzgitter. Nowoutworzonemu zarządowi podlegały zakłady i kopalnie należące uprzednio do Oehringen Bergbau A.G. oraz Preussengrube A.G. Kapitał zakładowy koncernu wynosił 200 mln marek. Oprócz zakładów przemysłowych do koncernu należały również grunty i lasy. W czasie wojny wchłaniał on kolejne podmioty i 31 stycznia 1942 r. był właścicielem 181 zakładów na terenie prawie całej Europy, w tym spółki Bergwerksverwaltung Oberschlesien G.m.b.H. mającej siedzibę w Katowicach, której podlegały z kolei: Bergbau-Elektrizitäts-A.G. Oberschlesien, Kattowitz; Erzbergbau Ost G.m.b.H., Kattowitz; Lignose G.m.b.H., Berlin oraz Sprengstoffwerke Oberschlesien G.m.b.H., Berlin. Koncern ten w 1944 r. był największym koncernem stalowym w Europie, skupiał 228 zakładów. Filia Katowicka obejmowała 5 grup I – w Gliwicach, II – w Rybniku, III – w Chorzowie, IV – w Katowicach, V – w Bieszczadach. Należały do niej m.in. poniższe zakłady:
- Czernitzer Steinkohlenbergbau (Czernickie Towarzystwo Węglowe),
- Delbrüchschächte (kopalnia Makoszowy),
- Steinkohlenbergwerke der Interessen-Gemeinschaft für Bergbau und Hüttenbetrieb w Katowicach,
- Königsgrube (kopalnia Król) w Chorzowie,
- Charlottegrube (kopalnia Charlotte) w Rydułtowach,
- Hohenlohe Werke (Zakłady Hohenlohego) w Wełnowcu,
- Rybniker Steinkohlen Gewerkschaft (Rybnickie Gwarectwo Węglowe),
- Jawischowitz (kopalnia Brzeszcze-Jawischowitz) w Jawiszowicach.
Niektóre przejęte huty i kopalnie rud sprzedawano innym przedsiębiorstwom, a kopalniami węgla wraz z zakładami pomocniczymi zarządzała katowicka filia koncernu.
Borsig Kokswerke A.G. Spółka powstała w wyniku połączenia Oberschlesische Kokswerke und Chemische Fabriken A.G. i Borsigwerke A.G. W 1938 r. spółka nabyła od Graf von Ballestrem’sche Guterdirektion wszystkie kuksy gwarectwa Hedwigswunsch, Bertawunsch, Gute Hedwig, Maria Anna i Maria Anna II oraz pozostałe kuksy gwarectwa Altenberg II. Huta Reden, będąca jednym z zakładów nowej spółki przekształcona została wówczas w zakład remontowy, który produkował płuczki i wozy kopalniane dla górnośląskich kopalń.
Schlesische Bergwerks- und Hütten A.G., Schlesag. Po traktacie wersalskim majątek spółki Schlesische A.G. für Bergbau und Zinkhüttenbetrieb został podzielony między Niemcy i Polskę. Część została ukonstytuowana według prawa polskiego i kontynuowała działalność pod nazwą niemiecką oraz polską:
- Śląskie Kopalnie i Cynkownie S.A.
- Schlesische A.G. für Bergbau und Zinkhüttenbetrieb.
Część majątku, która pozostała w niemieckiej części Górnego Śląska utworzyła 16 listopada 1921 r. spółkę Schlesische Bergwerks und Hütten A.G., Schlesag z siedzibą w Bytomiu. Spółki działały oddzielnie do II wojny światowej.
Na początku II wojny światowej koncern Schlesag przejął między innymi majątek spółki Schlesische A.G. für Bergbau und Zinkhüttenbetrieb. W 1943 r. w skład koncernu wchodziły: 1. Gewerkschaft Cons. Neue-Victoria, Bytom, 2. Gewerkschaft Fiedlersglück, Bytom, 3. Zinkwalzwerk Hohenlohehütte, Hohenlohehütte (Wełnowiec), 4. Sachtleben A.G. für Bergbau und Chemische Industrie, Kolonia, 5. Lignose Sprengstoffwerke G.m.b.H., Berlin.
Obligacja spółki Schlesische Bergwerks- und Hütten A.G., Schlesag z 1940 r.
Schaffgotsch Bergwerks G.m.b.H. 30 listopada 1905 r. zakłady przemysłowe Schaffgotschów przekształcono na mocy uchwały notarialnej w spółkę z ograniczoną odpowiedzialnością Gräflich Schaffgotsch Werke z kapitałem 50 milionów marek. Jej zarząd mieścił się w Bytomiu. Własnością spółki były m.in. kopalnie węgla kamiennego Hohenzollern (Szombierki), Georgine (Nowy Bytom), Gräfin Johanna (Bobrek) Lithandra (obec. Ruda Śląska) i Paulus (Paweł w Chebziu) oraz kopalnia rud cynku i ołowiu Elisabeth. 7 września 1906 r. Joanna Schaffgotsch podzieliła swój udział w spółce (49 980 tys. marek) na 5 równych części, które przekazała swoim dzieciom i wnukom.
Po powstaniu państwa polskiego po niemieckiej stronie granicy spółka przeniosła generalną dyrekcję z Bytomia do Gliwic (w 1921 r.). Do niemieckiej spółki należały kopalnie Hohenzollern i Gräfin Johanna oraz elektrownia wybudowana w Szombierkach, a także powstała później brykietownia w Szombierkach (1924 r.), koksownia w Zdzieszowicach (1932 r.) i kopalnia Berve (1938 r.). W 1940 r. udziałowcami spółki było 33 potomków Schaffgotschów.
Z kolei z tej części majątku spółki Gräflich Schaffgotschesche Werke, która po podziale Górnego Śląska przypadła Polsce utworzono spółkę Godulla SA. Akcje spółki należały do firmy macierzystej. Godulla SA posiadała m.in. kopalnię Godula Chebdzie (o produkcji węgla w 1929 r. wynoszącej 500 000 ton), cegielnię w Orzegowie, kopalnię Gothard w Orzegowie (600 000 ton w 1929 r., 2000 robotników), kamieniołomy w Paniowach, kopalnię Lithandra w Nowym Bytomiu (300 000 ton w 1929 r., 1000 robotników) i kopalnię Paweł. Głównymi produktami oferowanymi przez spółkę były: węgiel, koks i cegły, a także produkty uboczne z węgla kamiennego: siarczan amonu, smoła, dziegieć, benzol. Spółka wraz z Górnośląskim TA dla Przemysłu Drzewnego w 1928 r. nabyła 35 tys. ha lasów w powiatach samborskim i turczańskim, co było przyczyną strat bilansowych w kolejnych latach. Również w 1928 r. zaangażowała się w tworzenie spółki Wirek SA. W 1938 r. spółka przejęła Kopalnię Lech, którą połączyła następnie z kopalnią Lithandra (od 1936 r. noszącą nazwę Wanda) tworząc kopalnię Wanda Lech.
W czasie II wojny światowej majątek spółek Godulla SA oraz Gräflich Schaffgotschesche Werke został ponownie połączony, przyjmując w 1942 r. nazwę Schaffgotsch Bergwerks G.m.b.H. in Gleiwitz.
Udział imienny w spółce Schaffgotsch z 1943 r.
Źródła:
Bohlen: Handbuch für den Oberschlesischen Industriebezirk, Kohle – Eisen – Zink. Nach dem Stande vom 1. Oktober 1942, Beuthen 1942.
Jaros J.: Tajemnice górnośląskich koncernów, Śląski Instytut Naukowy Katowice 1988.
Kaczmarek R.: Górny Śląsk podczas II wojny światowej: między utopią niemieckiej wspólnoty narodowej a rzeczywistością okupacji na terenach wcielonych do Trzeciej Rzeszy Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego Katowice 2006.
Rocznik polskiego przemysłu i handlu 1938. Polska Spółka Wydawnictw Informacyjnych, Warszawa 1938.
Twardoch I.: Z dziejów rodu Schaffgotschów Muzeum Miejskie im. M.Chroboka, Ruda Śląska 1999.
Wilczek M.T.: Spółki akcyjne Górnego Śląska i Śląska Cieszyńskiego i ich papiery wartościowe [do 1945 r.] AE Katowice 2006.
www.peus-muenzen.de
www.um.zabrze.pl
Zapraszam na kolejne notki w każdy poniedziałek i czwartek o 20.00
