Likwidatorska polityka władz państwowych Polski Ludowej wobec do

Likwidatorska polityka władz państwowych Polski Ludowej wobec dobroczynnych fundacji wyznaniowych do 1952 r.

Wstęp

Fundacje są to instytucje prawne posiadające osobowość prawną lub działające w ramach innych osób prawnych z wydzielonym majątkiem, mającym służyć określonym celom, np. charytatywnym, opiekuńczym, religijnym etc.[1] Wykształcenie się fundacji jako osoby prawnej nastąpiło w okresie wczesnego średniowiecza, wskutek oficjalnego uznania Kościoła jako zrzeszenia wiernych w edykcie cesarza Konstantyna z 313 r. Fundacje na ziemiach polskich rozwijały się intensywnie w średniowieczu, od początków XVI w. ich rozwój ograniczały zakazy dysponowania majątkiem nieruchomym na rzecz Kościoła, od XVII w. zaś tzw. ustawy amortyzacyjne, ograniczające rozwój dóbr kościelnych. W okresie zaborów fundacji dotyczyły przepisy prawne państw zaborczych, co nie uległo zdecydowanej zmianie po odzyskaniu przez Polskę niepodległości[2]. Przed 1939 r. w tej dziedzinie obowiązywało bardzo wiele przepisów prawnych. Na terenie dawnego Królestwa Polskiego (tzw. Kongresówki) pojęcie fundacji w ogóle nie było znane - art. 910 Kodeksu cywilnego Napoleona przewidywał jedynie możliwość zatwierdzania przez rząd tych darowizn i zapisów, które zostały przyjęte przez już istniejące instytucje[3]. 7 lutego 1919 r. Naczelnik Państwa wydał dekret o fundacjach i o zatwierdzeniu darowizn i zapisów[4], który stabilizował sytuację prawną fundacji na terenach dawnej Kongresówki. Dekret ten, znowelizowany przez rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 22 marca 1928 r. w sprawie zmiany dekretu z dnia 7 lutego 1919 r. o fundacjach i o zatwierdzeniu darowizn i zapisów[5] przewidywał, iż powołanie fundacji świeckich podlegało zatwierdzeniu przez władze administracyjne, któremu to rygorowi nie podlegały fundacje kościelne erygowane przez odpowiednie władze kościelne[6]. Po zakończeniu wojny z Rosja sowiecką w 1921 r., przepisy te zaczęły obowiązywać na ziemiach wschodnich, wchodzących w skład państwa polskiego. W byłym zaborze austriackim prawa fundacyjnego dotyczyły art. 221, 646 i 849 austriackiego kodeksu cywilnego z 1811 r. wraz z wieloma aktami wykonawczymi. Na terenach byłego zaboru pruskiego problematykę fundacji regulowały paragrafy 80- 88 niemieckiego kodeksu cywilnego z 1896 r. i stosowne przepisy wykonawcze. Na Spiszu i Orawie obowiązywały z kolei odnośne ustawy węgierskie[7]. Wypada podkreślić, że w okresie II Rzeczypospolitej władze państwowe nie ingerowały w sferę fundacji kościelnych, erygowanych przez odpowiednie władze kościelne na podstawie przepisów prawa kanonicznego. Wszystkie takie fundacje były przez państwo uznawane jako osoby prawne na gruncie prawa państwowego, gdyż cytowany dekret z 7 lutego 1919 r. dotyczył wyłącznie fundacji świeckich[8].  

Mocą dekretu Rady Ministrów z dnia 22 października 1947 r., obowiązywanie przepisów dekretu o fundacjach i o zatwierdzeniu darowizn i zapisów z 7 lutego 1919 r. zostało rozciągnięte na cały obszar państwa polskiego[9]. Jednocześnie uchylono obowiązujące jeszcze w tej materii przepisy państw zaborczych. Zmiany te miały charakter porządkowy, odnosząc się przede wszystkim do zarządu i nadzoru nad istniejącymi już fundacjami. W tym okresie nie powstawały bowiem nowe fundacje, ponieważ według ustawodawcy, wszystkie ich funkcje doskonale spełniało państwo socjalistyczne[10]. Jak pisze D. Walencik, „przepisy dekretu z 1919 r., poszerzone postanowieniami dekretu z roku 1947, dawały organom państwowym znaczne uprawnienia nadzorcze, pozwalając im odgrywać decydującą rolę w przedmiocie powołania, jak i dalszego istnienia fundacji. Fundację można było powołać przez czynność prawną inter vivos (rozporządzenie majątkiem) lub przez testament, ale akty te były przez właściwą władzę zatwierdzane, przy czym fakt zatwierdzenia oznaczał nabycie osobowości prawnej. Do powstania fundacji konieczne były dwie przesłanki: ważne rozporządzenie swym majątkiem przez fundatora i zatwierdzenie tego rozporządzenia przez władze państwowe. Bez tych elementów nie mogła prawidłowo powstać fundacja. Ministrowie, właściwi ze względu na przedmiot fundacji zatwierdzali je, nadawali i zmieniali statuty, sprawowali nadzór nad organami zarządu fundacji i w tym celu mogli zażądać od nich przedstawienia sprawozdań i rachunków oraz wstrzymać lub uchylać wykonanie rozporządzeń tychże organów. W niektórych przypadkach ministrowie mogli objąć fundację we własny zarząd [art. 12 dekretu z 1919 r.]. Gdy osiągnięcie celu fundacji z pewnych względów stało się niemożliwe albo przeciwne względom dobra publicznego, mogła być ona zniesiona (art. 19 dekretu z 1919 r.)[11]. 20 lipca 1949 r. wydane zostało rozporządzenie Rady Ministrów w sprawie przekazania wojewódzkim władzom administracji ogólnej niektórych kompetencji władz naczelnych w zakresie fundacji, darowizn i zapisów[12], które na podstawie art. 14 dekretu z 7 lutego 1919 r., przekazywało kompetencje w zakresie nadzoru nad fundacjami, zastrzeżone do tej pory ministrom, odpowiednim władzom wojewódzkim. Szczególnie istotny był §2 pkt 4 owego rozporządzenia, zgodnie z którym władze wojewódzkie (nie zaś ministerialne) mogły wnioskować o zastosowanie wobec fundacji art. 12 dekretu z 1919 r.[13], czyli o objęcie ich w zarząd własny. Przepis ten był często wykorzystywany przez władze w celu zdobycia pełnej kontroli nad dobroczynnymi fundacjami kościelnymi na długo przed wejściem w życie dekretu z 24 kwietnia 1952 r. o zniesieniu fundacji.           

Mocą cytowanego dekretu z 24 kwietnia 1952 r. o zniesieniu fundacji[14], wszystkie fundacje w Polsce (w tym kościelne) zostały zlikwidowane, a majątek ich został przejęty przez państwo[15] bez odszkodowania i wolny od wszelkich obciążeń z dniem 22 maja 1952 r., tzn. w momencie wejścia dekretu w życie. Jak pisze D. Walencik „w mocy pozostały zobowiązania o charakterze publiczno - prawnym, zobowiązania na rzecz polskich osób prawnych prawa publicznego oraz zobowiązania, mające swe źródło w stosunku pracy, a obciążające majątek zniesionych fundacji. Zobowiązania te przejmowało na siebie państwo (art. 6 [dekretu z 24 kwietnia]). Dekret o zniesieniu fundacji upoważniał właściwych ministrów do określenia mienia ruchomego i nieruchomego przejętych fundacji i przekazania go w zarząd i użytkowanie zakładom i instytucjom, których działalność realizuje te same lub podobne cele, jak zniesionych fundacji (art. 7). Zakłady i instytucje utrzymywane dotychczas przez fundacje przeszły na utrzymanie ministerstw (art. 8)”[16]. Strona kościelna utrzymywała, iż dekret z 24 kwietnia 1952 r. nie powinien obejmować fundacji kościelnych, ponieważ dotyczył fundacji podlegających dekretowi z 7 lutego 1919 r., któremu nie podlegały owe fundacje. Ponadto z fundacjami kościelnymi często wiązały się pewne zobowiązania natury religijnej (msze św., nabożeństwa), których nie były zdolne przejąć władze państwowe[17]. Jednak stanowisko UdSW było jednoznaczne - dekret z 1952 r. dotyczy również fundacji kościelnych[18]. Podobne stanowisko zajął Sąd Najwyższy w postanowieniu z 5 lipca 1967 r., w którym zaznaczył, iż dekret kwietniowy z 1952 r. zniósł wszystkie istniejące fundacje, bez względu na ich charakter oraz postanowienia statutu i treść aktów fundacyjnych. Oznaczało to - jak podkreśla D. Walencik - że „w dniu wejścia w życie (22 maja 1952 r.) wspomnianego dekretu fundacje jako osoby prawne przestały istnieć i tym samym dotychczasowe ich organy nadzorcze nie mogły już reprezentować fundacji w ewentualnym postępowaniu procesowym”[19]. Dekret o zniesieniu fundacji, oprócz wyeliminowania tychże z polskiego systemu prawnego instytucję fundacji, sprawiając ponadto, że tworzenie nowych fundacji było realne jedynie z wykorzystaniem trybu ustawowego[20]. Dekret o fundacjach i o zatwierdzeniu darowizn i zapisów z 1919 r. pozostawał jednak w mocy w stosunku do tych fundacji, które już istniały w momencie wejścia w życie dekretu z 24 kwietnia 1952 r. i miały siedzibę za granicą. W praktyce było także niemożliwe zniesienie fundacji, posiadającej całość lub tylko część swego majątku za granicą, czemu dała wyraz uchwała Izby Cywilnej Sądu Najwyższego z 21 października 1955 r. Istnienie takich fundacji potwierdził ponadto dekret Rady Ministrów z 31 grudnia 1956 r. o uzupełnieniu przepisów o zniesieniu fundacji[21]. Przepisy dekretu o zniesieniu fundacji nie niweczyły także skuteczności aktu powołania do życia fundacji, która do czasu ich wejścia w życie nie uzyskała jeszcze osobowości prawnej[22]. 

Funkcjonowanie fundacji wyznaniowych do 1952 r.

25 kwietnia 1950 r. na podstawie ustawy z 20 marca 1950 r. o przejęciu przez Państwo dóbr martwej ręki, poręczeniu proboszczom posiadania gospodarstw rolnych i utworzeniu Funduszu Kościelnego[23], wojewódzki pełnomocnik do spraw przejęcia dóbr martwej ręki z Rzeszowa przejął nieruchomość ziemską o powierzchni 35, 90 ha, należącą do Zakładu (Instytutu) Sióstr Miłosierdzia w Moszczanach. Oprócz gruntu dokonano także przejęcia budynków zakładu, stajni, wozowni, drewutni etc. Ostatecznie, od przejęcia wyłączono na rzecz Zakładu działkę o powierzchni 5 ha oraz cmentarz o powierzchni 0, 64 ha, a ponadto inwentarz martwy (maszyny i narzędzia rolnicze) i część inwentarza żywego, w tym 5 uli[24]. Cały znacjonalizowany majątek przekazano w trwały zarząd wojewódzkiemu Wydziałowi Spraw Inwalidzkich i Pomocy Społecznej w Rzeszowie[25]. Niebawem Prezydium WRN w Rzeszowie wystąpiło do Departamentu Spraw Inwalidzkich i Pomocy Społecznej Ministerstwa Pracy i Opieki Społecznej (MPiOS) o zainicjowanie zniesienia fundacji Instytutu Sióstr Miłosierdzia i o upaństwowienie domu opieki, stanowiącego własność tego Instytutu. Jako uzasadnienie podano, iż „z chwilą przejęcia na własność państwa majątku Instytutu Sióstr Miłosierdzia, fundacja nie może spełniać swego zadania statutowego - prowadzenia domu opieki - z braku pomieszczeń i środków materialnych”. Ponadto „dom opieki w Moszczanach posiada obecnie 50 miejsc etatowych, a zostanie rozbudowany do 80 miejsc. Wielkość budynku pozwala na zwiększenie tej ilości do 150 miejsc. Położenie na wsi i gospodarstwo przyzakładowe stwarzają warunki do dalszego utrzymania tego zakładu jako państwowego”[26]. Jednakże Departament Spraw Inwalidzkich i Pomocy Społecznej MPiOS uważało wniosek o zniesienie fundacji Instytut Sióstr Miłosierdzia za „przedwczesny”, poprosiło natomiast rzeszowskie PWRN o „rozważenie […] możliwości wystąpienia na podstawie § 2 pkt 4 rozporządzenia Rady Ministrów z 20 lipca 1949 r. w sprawie przekazania wojewódzkim władzom ogólnej niektórych kompetencji władz naczelnych w zakresie fundacji, darowizn i zapisów […] z wnioskiem o objęcie przez tamtejsze Prezydium odnośnej fundacji w zarząd własny z uzasadnieniem, że fundacja nie może spełniać swego statutowego zadania”[27]. Prezydium WRN w Rzeszowie skwapliwie skorzystało z „dobrej rady” i 8 września 1951 r. podjęło stosowną uchwałę „w sprawie objęcia w zarząd własny fundacji „Instytut SS. Miłosierdzia” w Moszczanach” i zwróciło się z prośbą do MPiOS o „przekazanie ww. fundacji w zarząd tutejszego PWRN”. Termin wykonania uchwały wyznaczono na 20 września 1951 r.[28] Już 15 września tegoż roku MPiOS zarządziło objęcie w zarząd własny fundacji w Moszczanach z dniem 22 września 1951 r.[29] O przejęciu na własność państwa fundacji MPiOS powiadomiło Zarząd Główny ZK „Caritas”[30] i zainteresowane PWRN w Rzeszowie[31]. To ostatnie, realizując zarządzenie MPiOS z 15 października 1951 r., dokonało bezpośredniego przejęcia z rąk sióstr miłosierdzia fundacji wraz z domem opieki dla dorosłych, który „ze względu na kredyty” był prowadzony jako zakład państwowy. Od 3 stycznia 1952 r. na czele zakładu, a zarazem gospodarstwa przyzakładowego stał kierownik świecki[32]. W tym przypadku mamy do czynienia z wyjątkowo perfidnym działaniem - oto najpierw władze pozbawiają fundację charytatywną materialnych podstaw funkcjonowania, po to, by niebawem, przywołując niemożność wykonywania przez nią zadań statutowych, przejąć nad fundacją pełną kontrolę, praktycznie równoznaczną z upaństwowieniem.

W przypadku przejęcia przez MPiOS i PMRN w Krakowie Fundacji dla Nieuleczalnie Chorych im. Ludwika i Anny Helclów w Krakowie, jako podstawę prawną przejęcia pod zarząd własny przez ministerstwo podano „art. 13 ust. 2” dekretu z 7 lutego 1919 r. o fundacjach i o zatwierdzeniu darowizn i zapisów oraz § 3 rozporządzenia z 20 lipca 1949 r. w sprawie przekazania wojewódzkim władzom administracji ogólnej niektórych kompetencji władz naczelnych w zakresie fundacji, darowizn i zapisów. Wypada zaznaczyć, że przywołanie pierwszego przepisu zawiera błąd, gdyż art. 13 dekretu z 7 lutego 1919 r. nie jest podzielony na ustępy - chodzi prawdopodobnie o zdanie drugie tego artykułu, które brzmi: „Jeżeli zarządy fundacji pełnią swoje czynności wadliwie lub niedbale, minister wzywa je do należytego pełnienia obowiązków, a w razie nieskuteczności wezwania powoła na ich miejsce innych zarządców lub też zastosuje przepis art. 12”. Art. 12, jak już wyżej wspomniano, zezwalał odpowiedniemu ministrowi na objęcie fundacji we własny zarząd, zaś § 3 rozporządzenia Rady Ministrów z 20 lipca 1949 r. stanowił: „W stosunku do fundacyj, które ze względu na zakres ich działania bądź rodzaj majątku posiadają znaczenie ogólnopaństwowe, właściwy minister może w drodze zarządzenia zastrzec sobie sprawowania wszystkich lub niektórych czynności nadzoru, określonych w § 2”. Ów paragraf zezwalał m. in. na wystąpienie z wnioskiem o objęcie fundacji wojewodom oraz prezydentom m. st. Warszawy i m. Łodzi. Zatem MPiOS z nieznanych przyczyn zdecydowało się potraktować niewątpliwie ważną i zasłużoną Fundację im. Helclów i prowadzony przez nią zakład jako instytucje o „znaczeniu ogólnopaństwowym”, jednak zarządzane „wadliwie lub niedbale”, którymi musi zarządzać sam w miejsce prawomocnie ustanowionego zarządu, aby wykorzenić prawdziwe lub domniemane nieprawidłowości. Stosowne zarządzenie ministerialne o objęciu fundacji w zarząd własny przez PMRN w Krakowie w terminie do 31 października 1951 r. zostało wydane 21 września 1951 r.[33] Realizując to zarządzenie, Wydział Pracy i Pomocy Społecznej PWRN w Krakowie ustanowił kuratora Fundacji im. Helclów, który pełnił jednocześnie obowiązki kierownika zakładu. Kurator dokonał inwentaryzacji mienia zakładowego. Odnotowano, że „ze strony sióstr [zatrudnionych w zakładzie] nie napotkano na żadne sprzeciwy, gdyż cała sprawa została uprzednio rozpracowana przy udziale Wydziału Spraw Administracyjnych i Wydziału do Spraw Wyznań PWRN”. W zakładzie pozostawiono personel zakonny na dotychczasowych stanowiskach, „z wyjątkiem kierowniczki, której obowiązki przejął kurator fundacji”[34]. Pod koniec stycznia 1952 r. kurator Fundacji im. Ludwika i Anny Helclów przekazał ją protokolarnie w zarząd własny PMRN w Krakowie. W skład przekazanej masy majątkowej wchodziła: „parcela przy ul. Helclów, Długiej i Kamiennej, zabudowana gmachem zakładu [opiekuńczego] o trzech kondygnacjach z kaplicą, dwupiętrowa zabytkowa nieruchomość w Krakowie przy Rynku Głównym nr 29 (pod Blachą), gotówka w kwocie 487, 87 zł oraz Zakład Specjalny dla Nieuleczalnie Chorych […]”[35].

W Słupcy (pow. koniński) w końcu lat 40 - tych XX w. istniał fundacja „Przytułek dla Starców i Kalek”, której celem było udzielania pomocy potrzebującym osobom w starszym wieku. Do majątku owej fundacji należał m. in. ogród warzywny o powierzchni 1,25 ha, przylegający do posesji miejscowego gimnazjum. Władze szkolne chciały rozbudować budynek szkolny, jednak parcela była na to zbyt wąska. W tej sytuacji kuratorium fundacji, noszące miano Rady Opiekuńczej Przytułku, powzięło uchwałę o sprzedaży gimnazjum części ogrodu fundacyjnego, co popierał także starosta koniński[36]. Jako, że zgodnie z art. 13 dekretu z 7 lutego 1919 r. minister w stosunku do fundacji, której „przedmiot” wchodził w jego kompetencje, miał prawo nadzoru nad organami zarządu fundacji i mógł w tym celu zażądać od nich przedstawienia stosownych dokumentów, a także wstrzymywać lub uchylać wykonanie rozporządzeń tych organów o ile byłyby szkodliwe dla fundacji lub niezgodne z aktem fundacyjnym, statutem fundacji lub prawem - Urząd Wojewódzki Poznański przedłożył sprawę MPiOS z wnioskiem „o przychylenie się do prośby o udzielenie zezwolenia na sprzedaż części ogrodu fundacyjnego na cele rozbudowy Gimnazjum Handlowego”. Jak zapewniano, „ani fundacja, ani pensjonariusze nie poniosą szkody, gdyż pozostała część ogrodu jest wystarczająco duża. Za sprzedażą przemawia interes społeczny”[37]. W odpowiedzi Wydział Prawny MPiOS słusznie zwrócił uwagę, że „stosownie do art. 2 dekretu o fundacjach i o zatwierdzeniu darowizn i zapisów, z chwilą zatwierdzenia fundacja uzyskuje charakter osoby prawnej, a zatem statut fundacji winien wskazywać, czy i jakie organy fundacji mają prawo podjęcia uchwały sprzedaży części majątku fundacji i czy uchwały w tym przedmiocie podjęte podlegają zatwierdzeniu przez władze nadzorcze”[38]. Jednak stary statut fundacji spłonął, nowy zaś był dopiero w opracowaniu, wobec czego Wydział Prawny nie był w stanie wypowiedzieć się, czy „uchwała Rady Opiekuńczej fundacji w przedmiocie sprzedaży 1116 m² gruntu fundacyjnego jest zgodna z prawem i czy potrzebuje zatwierdzenia przez władze nadzorcze”[39] W kwestii merytorycznej prawnicy MPiOS nie widzieli przeszkód do zrealizowania zamierzonej sprzedaży, gdyż „z załączonej opinii mierniczego widać […], że transakcja jest finansowo korzystna dla fundacji, nie uszczupla faktycznie jej majątku, ani też nie utrudnia zadań, jakie fundacja questionis ma na celu. Użycie otrzymanej sumy sprzedażnej na odbudowę zniszczonego budynku fundacyjnego sprzyja realizacji celów fundacji”[40]. Ostatecznie 28 lutego 1948 r. MPiOS zatwierdziło uchwałę Rady Opiekuńczej Fundacji „Przytułek dla Starców i Kalek” w sprawie sprzedaży gruntu fundacyjnego[41]. Jak wynika z ustaleń poczynionych przez Urząd Wojewódzki Poznański, słupecka fundacja Przytułek dla Starców i Kalek posiadała w przeszłości statut zatwierdzony przez Urząd Wojewódzki Łódzki, który jednak został utracony w czasie działań wojennych[42]. W tej sytuacji w myśl art. 17, 11 i 9 dekretu z dnia 7 lutego 1919 r. o fundacjach i o zatwierdzeniu darowizn i zapisów w brzmieniu rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 22 marca 1928 r. w sprawie zmiany dekretu z dnia 7 lutego 1919 r. o fundacjach i o zatwierdzeniu darowizn i zapisów (Dz. U. 1928 nr 38 poz. 372) i dekretu z dni 22 października 1947 r. o zmianie i rozciągnięciu mocy obowiązującej dekretu z dnia 7 lutego 1919 r. o fundacjach i zatwierdzeniu darowizn i zapisów na cały obszar Państwa Polskiego (Dz. U. 1947 nr 66 poz. 400) – zachodziła konieczność nadania fundacji nowego statutu. Projekt takowy przedłożyła Rada Opiekuńcza Fundacji 15 lutego 1947 r., jednak zdaniem urzędu, musiał on być w wielu punktach poprawiony, wobec czego Urząd Wojewódzki przeredagował go i przedłożył MPiOS oba projekty z wnioskiem o nadanie fundacji nowego statutu w myśl przywołanych przepisów prawa. Niejako przy okazji Urząd Wojewódzki Poznański zaproponował zmianę nazwy fundacji na „Dom Starców i Kalek”, gdyż „nazwa przytułek ma wyraźny posmak czegoś proszalnego, nawet żebraczego i, że właściwsze są wyrazy schronisko lub dom”[43]. Jednocześnie Referat Opieki Społecznej Starostwa Powiatowego w Koninie przeprowadzał konsultacje, czy wskazane byłoby całkowite zniesienie słupeckiej fundacji. Według opinii Urzędu Wojewódzkiego Poznańskiego, fundacja ta miała wszelkie warunki do samodzielnego istnienia i należytego spełniania swoich zadań statutowych i dalszego rozwoju i wskazane było umożliwienie jej dalszego nieskrępowanego funkcjonowania[44]. Za utrzymaniem fundacji opowiedział się także Zarząd Miejski w Słupcy[45], natomiast Wydział Pracy i Opieki Społecznej PWRN w Poznaniu, widząc celowość funkcjonowania w mieście Domu Starców, wnioskował jednakże do Departamentu Spraw Inwalidzkich i Pomocy Społecznej MPiOS o „przejęcie niezwłoczne fundacji na rzecz państwa z tym, że Dom Opieki z ogrodem zostanie wyodrębniony na cele zakładu, a ziemia orna pozostałaby dla miasta z przeznaczeniem na ogródki działkowe”[46]. Ciekawe, zróżnicowane i „wieloaspektowe” stanowisko w tej materii zademonstrowało Prezydium MRN w Słupcy: „Jakkolwiek przeciwko istnieniu fundacji PMRN nic nie ma, to jednak ze względu na to, że grunty orne i place stanowiące własność tejże, a rozsiane po całym mieście utrudniają, a nieraz wprost uniemożliwiają racjonalne rozwiązanie poszczególnych problemów dotyczących zagospodarowania miasta i planów zabudowy, zmuszeni jesteśmy prosić Pana Ministra o zlikwidowanie tego stanu rzeczy w trybie przewidzianym w art. 19 dekretu z dnia 7 lutego 1919 r.- przejęcie gruntów fundacji […] na rzecz Państwa. Prócz rozwiązania spraw o zasadniczym znaczeniu dla miasta, pozwoli to nam zlikwidować jeszcze jedną anomalię, a mianowicie: Z braku gruntów na ogródki działkowe miejscowy świat pracy wydzierżawia od miejscowych kułaków ziemię „na odrobek” i zamiast wyjazdu na wczasy w okresie urlopów dla wypoczynku, zmuszeni są odrabiać za kilka redlin pod kartofle po kilka i kilkanaście dni przy żniwach i wykopkach. Sprawę […] należałoby zlikwidować i z tej przyczyny, że formy gospodarki gruntowej fundacji są sprzeczne z intencją i zaleceniami naszego Rządu Polski Ludowej. Grunty fundacji tanio wydzierżawiane miejscowym rolnikom wzmacniają opory w stosunku do gospodarki uspołecznionej i utrudniają nam założenie spółdzielni produkcyjnej”[47]. Ostatecznie 1 lutego 1952 r. MPiOS „w związku z wnioskiem Wydziału Pracy i Pomocy Społecznej PWRN w Poznaniu […] złożonym zgodnie z §2 pkt. 4 rozporządzenia RM z 20 lipca 1949 r. oraz na podstawie art. 13 dekretu z 7 lutego 1919 r.” zarządziło objęcie w zarząd własny Fundacji „Przytułek dla Starców i Kalek w Słupcy” przez PWRN w Poznaniu. Sprawozdanie z wykonania zarządzenia miało być złożone do 1 marca 1952 r.[48] Jak widać, początkiem kłopotów uznawanej przez wszystkich za pożyteczną fundacji charytatywnej w Słupcy, była wyrażona przez nią zgoda na odsprzedaż części swego gruntu szkole, która bez tego nie mogłaby się rozwijać. Do jej upadku przyczyniła się chęć władz miejskich Słupcy urządzenia ogródków działkowych dla mieszkańców. Procedury prawne zostały wykorzystane do osiągnięcia ściśle utylitarnych celów, nie angażowano tu nawet w nazbyt wielkim stopniu retoryki politycznej. Upaństwowienie słupeckiej Fundacji „Przytułek dla Starców i Kalek” niewątpliwie wpisuje się w ogólny program walki komunistycznych władz Polski z Kościołem, jednak w swym wymiarze lokalnym nie była raczej aktem „prawnej przemocy” z premedytacją skierowanej przeciwko ideologicznemu konkurentowi.                

 Nie zawsze nadzór sprawowany nad fundacją wyznaniową przez odpowiednie ministerstwo oznaczał działalność na jej niekorzyść, nie w każdym przypadku kończył się jej szybkim przejęciem w zarząd własny, a w konsekwencji faktycznym zniesieniem. Funkcjonująca w Częstochowie od 1895 r. Fundacja „Schronienie św. Antoniego dla Paralityków i Sierot”[49], prowadząca zakład opieki całkowitej dla 140 osób dorosłych obojga płci[50] zarządzany przez siostry miłosierdzia św. Wincentego a Paulo[51]. W 1948 r. zakład pobierał subwencję państwową w wysokości 6.584.000,00 zł, co stanowiło 44% przychodów placówki. Z uwagi na to, że „dochody z majątku fundacji nie wystarczają nawet na utrzymanie personelu, że jest ona w istocie domem opieki dla dorosłych z oddziałem dla paralityków i kalek utrzymywanym z subwencji państwowych i samorządowych”- Urząd Wojewódzki Kielecki 19 maja 1949 r. wnioskował częściowe „zniesienie” fundacji oraz przekazanie zakładu opiekuńczego wraz z całym majątkiem Zarządowi Miejskiemu w Częstochowie na cele opieki społecznej[52]. Jednakże wcześniej władze różnych szczebli aktywnie współpracowały w zarządzie majątkiem fundacyjnym, m. in. wnioskując o zatwierdzenie umowy najmu lokalu sklepowego w domu fundacyjnym[53] i występując do MPiOS o zatwierdzanie w drodze instancyjnej zapisów testamentowych poczynionych na rzecz fundacji przez osoby prywatne[54]. We wnioskach pokontrolnych z inspekcji Domu Opieki dla Dorosłych w Częstochowie, przeprowadzonej w styczniu 1952 r., znajduje się postulat „rozpatrzenia ewentualnego zniesienia fundacji z uwagi na to, że zakład nie spełnia już zadania, jakie mu wyznacza statut”[55]. Oznaczać to może, że z fundacji faktycznie wyodrębnił się subsydiowany zakład opiekuńczy, który rozwijał się w kierunku nieprzewidywanym przeze statut fundacji „Schronienia św. Antoniego”, ogniskując jednocześnie w sobie całość wysiłku charytatywnego nieaktywnej poza tym fundacji. W protokole z kolejnej wizytacji, która miała miejsce od 21 do 23 lutego 1952 r., zakład opiekuńczy określony jest jako fundacja świecka, administrowana przeze siostry miłosierdzia św. Wincentego a Paulo, zgodnie z art. 13 statutu fundacji. W zaleceniach pokontrolnych brak już jest wniosków o zniesienie fundacji, przeważają postulaty w sprawie przydzielenia placówce m. in. bielizny pościelowej, zwiększenia prenumeraty prasy „tak pod względem ilości egzemplarzy jak i też wydawnictw” czy zmniejszenia liczby personelu i wprowadzenia odpłatności za jego wyżywienie[56]. Może to oznaczać, że pomiędzy 21 stycznia a 21 lutego 1952 r. fundacja „Schronienie św. Antoniego dla Paralityków i Sierot w Częstochowie” została przejęta w zarząd własny MPiOS na wniosek PWRN w Katowicach, chociaż w przebadanych archiwaliach brak danych na ten temat. 

Czasami losy zakładu opiekuńczego, przejętego w wyniku wprowadzenia do fundacji kościelnej zarządu własnego MPiOS, stawały się przedmiotem sporu pomiędzy koncesjonowanym ZK „Caritas”, starającym się o włączenie go w poczet placówek przez siebie zarządzanych, a władzami świeckimi, dążącymi do przejęcia zakładu. Tak było w przypadku Zakładu Specjalnego dla Nieuleczalnie Chorych w Ścinawce Dolnej, który będąc własnością fundacji kościelnej i zatrudniając personel zakonny, miał jednak narzucone świeckie kierownictwo i był w pełni uzależniony od władz. Kierownictwo zakładu zwróciło się o pomoc materialną do ZK „Caritas” i pomoc taką miało otrzymać, jednak pod warunkiem pełnego podporządkowania się tej organizacji. Jak bowiem wyraził się ks. A. Lemparty, dyrektor Centrali ZK „Caritas” - „Caritas” nie jest instytucją filantropijną dla udzielania zapomóg lecz administratorem i kierownikiem zakładów mu podporządkowanych, odpowiadającym całkowicie za ich stan materialny”[57]. Jednak okazało się, iż MPiOS planowało upaństwowienie zakładu fundacyjnego, być może wiedząc już o mającym niebawem wejść w życie dekrecie o zniesieniu fundacji. Informacje takie stały się powodem zdecydowanego protestu ks. Lempartego, dowodzącego praw „Caritasu” do podporządkowania sobie zakładu w Ścinawce Dolnej m. in. na podstawie pkt 1 protokołu do porozumienia Rządu RP z Episkopatem Polski[58].             

Zakończenie

W okresie II Rzeczypospolitej oraz w pierwszych latach powojennych, do 22 maja 1952 r. (kiedy to wszedł w życie dekret z dnia 24 kwietnia 1952 r. o zniesieniu fundacji) działalność fundacji niekościelnych opierała się na przepisach dość restrykcyjnego dekretu z dnia 7 lutego 1919 r. o fundacjach i o zatwierdzaniu fundacji i darowizn, znowelizowanego rozporządzeniem Prezydenta RP z 22 marca 1928 r. w sprawie zmiany dekretu z 7 lutego 1919 r. o fundacjach i zatwierdzaniu darowizn i zapisów[59] oraz uzupełnionego już przez władze Polski Ludowej dekretem Rady Ministrów z dnia 22 października 1947 r. o zmianie i rozciągnięciu mocy obowiązującej dekretu z 7 lutego 1919 r. o fundacjach i zatwierdzaniu darowizn i zapisów na cały obszar Państwa Polskiego[60] i dekretem Rady Ministrów z dnia 20 lipca 1949 r. w sprawie przekazania wojewódzkim władzom administracji ogólnej niektórych kompetencji władz naczelnych w zakresie fundacji, darowizn i zapisów[61]. Fundacje kościelne erygowane na podstawie przepisów prawa kanonicznego przez odpowiednie władze kościelne nie podlegały przepisom dekretu z 7 lutego 1919 r.[62] W II RP władze państwowe nie uważały się bowiem za kompetentne do ingerencji w ich funkcjonowanie, jednocześnie uznając je jako osoby prawne na gruncie prawa państwowego. Postępowanie takie miało swoją podstawę w art. 113 Konstytucji RP z 17 marca 1921 r. stanowiącym, iż „każdy związek religijny uznany przez Państwo pozostaje w posiadaniu i używaniu swoich fundacji i funduszów, tudzież zakładów dla celów wyznaniowych, naukowych i dobroczynnych” oraz w art. 114 tejże ustawy zasadniczej, według którego „Kościół Rzymsko- Katolicki rządzi się własnemi prawami”[63]. Władza ludowa odnosiła się zdecydowanie negatywnie do wyznaniowych fundacji charytatywnych, próbując wyeliminować je z życia społecznego, co było elementem realizowanego programu walki z Kościołem katolickim oraz – w mniejszym stopniu- z innymi wspólnotami religijnymi wyznającymi konkurencyjny dla marksizmu - leninizmu światopogląd idealistyczny. Jak już wyżej wspomniano, w okresie do 22 maja 1952 r. przejmowanie wyznaniowych fundacji dobroczynnych odbywało się w oparciu o §2 pkt 4 cytowanego rozporządzenia Rady Ministrów w sprawie przekazania wojewódzkim władzom administracji ogólnej niektórych kompetencji władz naczelnych w zakresie fundacji, darowizn i zapisów[64], które na podstawie art. 14 dekretu z 7 lutego 1919 r., przekazywało kompetencje w zakresie nadzoru nad fundacjami, zastrzeżone do tej pory ministrom, odpowiednim władzom wojewódzkim. Zgodnie z przepisami tego rozporządzenia, władze szczebla wojewódzkiego były uprawnione do wnioskowania o zastosowanie wobec fundacji art. 12 dekretu z 1919 r., czyli o objęcie ich w zarząd własny, co było równoznaczne z faktycznym przejęciem kontroli nad zakładami i dziełami prowadzonymi przez fundację. W przeanalizowanych przypadkach tryb taki zastosowano w przypadku zakładu fundacyjnego Instytutu Sióstr Miłosierdzia w Moszczanach, którego nieruchomości przejęto na podstawie ustawy z 20 marca 1950 r. o przejęciu przez Państwo dóbr martwej ręki, poręczeniu proboszczom posiadania gospodarstw rolnych i utworzeniu Funduszu Kościelnego[65], zaś samą fundację MPiOS przejęło w zarząd własny i następnie przekazało w zarząd rzeszowskiemu PWRN z uzasadnieniem, iż po odjęciu majątku „fundacja nie może spełniać swego statutowego zadania. Z powołaniem się na art. 13 dekretu z 7 lutego 1919 r. oraz §3 rozporządzenia RM z 20 lipca 1949 r. MPiOS i PWRN w Krakowie przejęły kontrolę nad Fundacją dla Nieuleczalnie Chorych im. Ludwika i Anny Helclów w Krakowie, zarzucając automatycznie zarządowi tejże „wadliwe lub niedbałe” rzekomo sprawowanie swych czynności. Mechanizm przejęcia był podobny - najpierw MPiOS przejęło fundację w zarząd własny po to, by następnie przekazać ją w zarząd PMRN w Krakowie. Identyczną podstawą prawną posłużono się podczas przejmowania fundacji „Przytułek dla Starców i Kalek” w Słupcy. Odnieść można wrażenie, że o swoim istnieniu ta położona na głębokiej prowincji fundacja „przypomniała” przy okazji wyrażenia zgody na odsprzedanie części swej nieruchomości gruntowej sąsiedniej szkole, na co musiał wyrazić zgodę, zgodnie z art. 13 dekretu z 7 lutego 1919 r. Minister Pracy i Opieki Społecznej, ponieważ miał prawo nadzoru nad organami zarządu fundacji i mógł w tym celu zażądać od nich przedstawienia stosownych dokumentów, a także wstrzymywać lub uchylać wykonanie rozporządzeń tych organów o ile byłyby szkodliwe dla fundacji lub niezgodne z aktem fundacyjnym, statutem fundacji lub prawem. Gdy zatem fundacja słupecka została dostrzeżona przez MPiOS stało się oczywiste, że zamiast prowadzić interesy z fundacją wyznaniową łatwiej i taniej dokonać jej przejęcia, co – mimo pozytywnej opinii o fundacji wyrażonych przez część lokalnych „czynników” urzędowych- ostatecznie zostało przeprowadzone. W przypadku fundacji „Schronienie św. Antoniego dla Paralityków i Sierot” w Częstochowie sprawa jej przejęcia była o tyle łatwiejsza dla władz, że prowadzony przez fundację zakład był w dużej mierze finansowany z funduszy publicznych. Mimo pozytywnych wniosków pokontrolnych i ta fundacja została najprawdopodobniej przejęta zgodnie z przedstawionym schematem postępowania. We wszystkich tych przypadkach należy podkreślić instrumentalne traktowanie przepisów prawa przez władze zarówno szczebla lokalnego jak i centralnego. Decyzje likwidacyjne podejmowano z przyczyn politycznych (czasami też utylitarnych), a następnie przejmowano kontrolę nad fundacją, mechanicznie stosując do wielu spraw identyczne przepisy i procedury. Działano w oparciu o obowiązujące przepisy prawne, które jednak stosowano w sposób nieadekwatny do stanu faktycznego, ze szkodą dla lokalnych społeczności, osób zatrudnionych w przejmowanych zakładach, a nade wszystko - ze szkodą dla podopiecznych instytucji opiekuńczych prowadzonych przez fundacje wyznaniowe.

Z chwilą wejścia w życie dekretu z 24 kwietnia 1952 r. o zniesieniu fundacji, z polskiego systemu prawnego praktycznie została wyeliminowana instytucja fundacji. Odtąd ich tworzenie było teoretycznie możliwe jedynie w trybie ustawowym[66]. Stan taki trwał do momentu przywrócenia krajowemu porządkowi prawnemu fundacji, co nastąpiło za sprawą ustawy o fundacjach z 6 kwietnia 1984 r.[67] Mocą dekretu z 24 kwietnia 1952 r. o zniesieniu fundacji, wszystkie fundacje, zarówno kościelne jak i świeckie, zostały zlikwidowane a ich majątek skonfiskowany przez państwo. Nie jest znana dokładna liczba zlikwidowanych fundacji kościelnych, ani wartość przejętego majątku. Dariusz Walencik podaje, iż „na początku 1952 r. fundacje utworzone w formie gospodarstw rolnych liczyły ok. 35 000 ha gruntów”, przy czym liczba ta obejmowała jedynie gospodarstwa, które ze względu na obszar nie zostały przejęte na własność państwa na mocy dekretu PKWN o reformie rolnej, a w przypadku beneficjów kościelnych - ustawy o przejęciu dóbr martwej ręki[68].