Reakcje nierzymskokatolickich związków wyznaniowych na orędzie b

Reakcje nierzymskokatolickich związków wyznaniowych na orędzie biskupów polskich do biskupów niemieckich z 18 listopada 1965 r.

I

           W dwadzieścia lat po zakończeniu II wojny światowej, w roku 1965, biskupi polscy uroczyście zaakcentowali obecność Kościoła polskiego na Ziemiach Zachodnich i Północnych. Ich intencją było m. in. przypomnienie, że tereny te około 1000 r. wchodziły w skład polskiej prowincji kościelnej z siedzibą w Gnieźnie oraz, że „promotorem ich polskości po 1945 r. stał się Episkopat Polski z kardynałem Hlondem na czele”[1]. Ukoronowaniem tych działań był list pasterski „Na 20-lecie organizacji kościelnej na ziemiach zachodnich i północnych” z 23 czerwca 1965 r. a także uroczyste obchody we Wrocławiu 1 września tegoż roku z udziałem wszystkich biskupów[2]. Jednak wydaje się, że dla prymasa Wyszyńskiego było podówczas jasne, iż do czasu zawarcia oficjalnego układu polsko – niemieckiego nie będzie możliwe pełne uregulowanie statusu kościelnego polskich Ziem Zachodnich wobec formalistycznego stanowiska Stolicy Apostolskiej w tej materii oraz silnych wpływów Episkopatu RFN w Kurii Rzymskiej. Drogą do sukcesu mogło być skłonienie biskupów niemieckich do zmiany stanowiska np. w kwestii zachodnich granic Polski, co jednocześnie wzmocniłoby pozycję negocjacyjną Kościoła wobec władz Polski Ludowej. Oprócz motywów ściśle religijnych to właśnie mogło zadecydować o zaakceptowaniu przez prymasa myśli o skierowaniu bezpośrednio do Episkopatu niemieckiego „listu o przełomowym we wzajemnych stosunkach znaczeniu”[3].

           Dokument taki powstał przy okazji zakończenia ostatniej sesji Soboru Watykańskiego II, gdy biskupi polscy wystosowali do członków 56 episkopatów świata zaproszenie na obchody milenijne 1966 r. w Polsce. List do biskupów niemieckich pt. Orędzie biskupów polskich do ich niemieckich braci w Chrystusowym urzędzie pasterskim został wysłany 18 listopada 1956 r. Dokument ten[4], którego głównym pomysłodawcą był arcybiskup wrocławski Bolesław Kominek, zawierał „prawie cały splot skomplikowanych stosunków polsko – niemieckich, podkreślając zarówno pozytywne, jak i negatywne aspekty tysiącletniego sąsiedztwa”[5]. 5 grudnia 1965 r. Episkopat Niemiec wystosował oficjalną odpowiedź na Orędzie.Zawierała ona podziękowania i prośbę o przebaczenie, w liście zabrakło jednak zdecydowanej deklaracji o nienaruszalności i ostatecznym charakterze granicy państwowej na Odrze i Nysie Łużyckiej.

           Pięć dni później, 10 grudnia 1965 r. władze partyjno – państwowe rozpoczęły zmasowaną „antyorędziową” kampanię propagandową skierowaną przeciwko Kościołowi w Polsce. W tym dniu właśnie w numerze 295 „Życia Warszawy”ukazał się obszerny tekst pt. „W czyim imieniu?”,skąd argumenty czerpali późniejsi krytycy Episkopatu Polskiego. Szczególnie krytykowano słowa biskupów polskich: „W tym najbardziej chrześcijańskim, ale i bardzo ludzkim duchu, wyciągamy do Was, siedzących tu na ławach kończącego się soboru, nasze ręce oraz udzielamy wybaczenia i prosimy o nie”[6]. Jak pisze ks. Józef Swastek „o ile słowo <<przebaczamy>> nie wywołało większych kontrowersji, to wyrażenie <<prosimy o przebaczenie>> inspirowało do dyskusji”[7]. Wystąpienie biskupów polskich i samą treść Orędziawładze PRL potraktowały bez mała jako zdradę stanu. Rozpętano zakrojoną na szeroką skalę antykościelną akcję propagandową, wykorzystując zrozumiałe poczucie krzywdy Polaków w stosunku do Niemców w celu zdyskredytowania autorów przesłania[8]. Jak pisze K. Stróżyna: „Kampania prasowa ruszyła […] na łamach „Życia Warszawy”, a następnie w „Trybunie Ludu”, „Słowie Powszechnym” i innych dziennikach i tygodnikach o zasięgu ogólnopolskim i lokalnym[9]. Zdecydowana większość tych publikacji miała podobną zawartość i sprowadzała się do powtarzania tych samych zarzutów. Odnosząc się do poszczególnych zdań a nawet wyrażeń, propaganda komunistyczna wydobyła z listu Episkopatu rzeczy najmniej istotne, odebrała im rację bytu, jaką posiadały w pełnym kontekście międzyepiskopalnej korespondencji. Atakowano Orędzie jako przejaw rzekomej samowoli biskupów i podejmowanie własnej, nieuprawnionej inicjatywy dotyczącej polskiej polityki zagranicznej. Wyeksponowano fragmenty listu dotyczące granicy na Odrze i Nysie określone w Orędziu jako „poczdamskie obszary zachodnie” oraz potępiono fakt pojednawczego gestu ze strony biskupów polskich. Sądzono, iż te kwestie odwrócą sympatię Polaków od Kościoła”[10]. Nie oszczędziły Episkopatu Polski także niektóre tytuły zachodnioniemieckie. Oto po liście biskupów organ wypędzonych „Deutscher Ostdienst” napisał: „Pobożna gadatliwość Kominka i faryzejska dialektyka graniczy z bluźnierczym wyobrażeniem Boga jako herszta rozbójników”[11]. 

           Jednakże z najostrzejszą chyba krytyką Orędzia wystąpili chrześcijanie - przedstawiciele nierzymskokatolickich związków wyznaniowych funkcjonujących podówczas w Polsce.

II

           Pomimo, iż ogłoszenie tekstu Orędzia oraz opublikowanie pierwszych krytycznych artykułów prasowych nastąpiło w adwencie, kiedy duchowni wyznań chrześcijańskich szczególnie obciążeni są pracą duszpasterską, reakcja niektórych związków wyznaniowych nastąpiła bardzo szybko. Jako pierwsze wypowiedziało się kierownictwo Starokatolickiego Kościoła Mariawitów i Kościoła Polskokatolickiego w PRL. Mariawici już w połowie grudnia 1965 r. zwołali Radę Naczelną Kościoła, ta zaś przygotowała projekt oświadczenia[12], które opublikowane zostało w numerze 1 (styczeń 1966 r.) czasopisma „Mariawita”[13]. Tekst, noszący tytuł „Nasze stanowisko wobec >>Orędzia<< biskupów polskich do biskupów niemieckich” zawiera charakterystyczne dla tego typu pism (niezależnie od przynależności konfesyjnej autorów) i praktycznie jednobrzmiące „wyrazy oburzenia przeciwko samowolnemu wystąpieniu biskupów polskich do biskupów niemieckich w sprawie uregulowania wzajemnych stosunków pomiędzy narodem polskim i niemieckim” oraz stwierdzenie, iż Orędzie jest „zwykłą grą polityczną”. Mariawici zwrócili uwagę biskupom polskim, że owi lepiej uczyniliby, gdyby „pilnowali […] obowiązującego ich głoszenia Słowa Bożego i nie wtrącaliby się tak szkodliwie i ośmieszająco w nie swoje  sprawy, do których nie mają żadnego prawa ani też mandatu”[14]. Wskazano także, że polscy biskupi katoliccy „wysługiwali się interesom Watykanu”. Na zakończenie mariawici stwierdzili: „Autorzy nieszczęśliwego >>Orędzia<< w swym bezpodstawnym i zgoła szkodliwym zaangażowaniu się politycznym powiększają listę biskupów urzędujących w Polsce i działających na jej niekorzyść”[15]. W tymże numerze „Mariawity” znajdują się także dwa inne artykuły odnoszące się do Orędzia. Autor tekstu zatytułowanego „Polityka Watykanu”[16] starał się wykazać proniemieckość i co za tym idzie, antypolskość Stolicy Apostolskiej, zaś artykuł pt. „Dwa sumienia” przeciwstawia Orędziu „memorandum Rady Kościoła Ewangelickiego w NRF w sprawie unormowania stosunków pomiędzy narodem niemieckim, a jego wschodnimi sąsiadami, Polską i Czechosłowacją” (opowiadające się za uznaniem przez rząd w Bonn granicy na Odrze i Nysie Łużyckiej), nazywając je „głosem sumienia prawdziwie chrześcijańskiego”[17]. Obszerne wystąpienie w przedmiotowej sprawie opracował także Rafael Wojciechowski, arcybiskup Kościoła Katolickiego Mariawitów w PRL, który poinformował o tym specjalnym pismem Urząd do Spraw Wyznań. Zaznaczył w nim, że „wypowiedź ujęta jest w płaszczyźnie wybitnie duchowej […], chociażby nie była przychylnie przyjęta przez adresatów, musi nimi wstrząsnąć i przyczynić się do ich upokorzenia”. Arcybiskup był zdania, że „do rozsądku rzymskokatolików, uporczywie trzymających się kleru, można trafić tylko z pozycji głębokiej wiary i autorytetu Biblii”[18]. Jednak elaborat ten nie spotkał się najwyraźniej z przychylną oceną UdSW, gdyż wysoki urzędnik tej instytucji (prawdopodobnie tow. Janitz lub Jenitz) skomentował go następującymi słowy: „Moim zdaniem sprawie orędzia to może tylko zaszkodzić zgodnie z zasadą >>broń nas p. Boże od przyjaciół<<. Oczywiście materiał może zostać wykorzystany częściowo w ich [mariawitów- AS] wydawnictwach regulowanych corocznym planem”[19].   

           Przedstawiciele Kościoła polskokatolickiego podczas sesji plenarnej Rady Kościoła, która odbyła się z udziałem świeckich przedstawicieli poszczególnych diecezji 17 grudnia 1965 r. podjęli uchwałę potępiającą Orędzie i – jak relacjonuje UdSW - „politykierską działalność episkopatu rzymskokatolickiego w Polsce”[20]. Owa uchwała „poprzez dziekanów została niezwłocznie przeniesiona w teren, wywołując prawie natychmiastowy oddźwięk w postaci oświadczeń i uchwał poszczególnych jednostek dołowych Kościoła […]. Zgodnie z uchwałą, w całym Kościele odbyły się zebrania dekanalne księży, a także zebrania ogólno parafialne we wszystkich parafiach […] w kraju, poświęcone Orędziu. Rezolucje w tej sprawie zostały wysłane przez księży i parafie Kościoła polskokatolickiego w PRL do właściwych prezydiów wojewódzkich i powiatowych rad narodowych”[21]. Autorzy rezolucji zaznaczali, że „naród polski ani rząd Polski Ludowej nie upoważnił biskupów rzymskokatolickich, by prosili o darowanie win. Jeśli one istnieją, to tylko w narodzie niemieckim, a nie w polskim”[22]. Protestowali także przeciwko „zawstydzającym i obrażającym nasze poczucie narodowe stwierdzeniom orędzia w którym mówi się o rzekomej „winie” Polaków wobec Niemców i w upokarzający sposób zabiega się o „przebaczenie”, którego sensu nikt w Polsce nie jest w stanie zrozumieć”[23]. Rada Kościoła była zdania, że „w stosunku do winnych biskupów – autorów orędzia winny być wyciągnięte daleko idące konsekwencje”. Użycie natomiast w tekście Orędziatytułu „prymas Polski” jest pozbawione jakiegokolwiek uzasadnienia i winno być zabronione, ponieważ „tenże winien działać w interesie dobra państwa polskiego, a nie na jego szkodę”[24]. W spuściźnie archiwalnej po UdSW zachowały się projekty rezolucji Rady Kościoła polskokatolickiego z poprawkami naniesionymi przez pracowników Urzędu[25], a także dokumenty stwierdzające przesłanie odpisu tejże do Biura Prasowego KC PZPR[26], Ogólnopolskiego Komitetu Frontu Jedności Narodu[27] czy Towarzystwa Rozwoju Ziem Zachodnich[28].

           Artykuł piętnujący polski Episkopat pt. „Szkodliwe wystąpienie polskich biskupów rzymskokatolickich” ukazał się także w ukazującym się w Scranton w stanie Pensylwania tygodniku polonijnym „Straż”, związanym z polskim kościołem narodowym[29].                                   

          Jak już wyżej wspomniano, tekst rezolucji Rady Kościoła polskokatolickiego z 17 grudnia 1965 r. rozesłany został „w teren”, skąd niebawem zaczęły napływać do UdSW, lokalnych prezydiów rad narodowych oraz Rady Kościoła polskokatolickiego w PRL pełne oburzenia pisma, potępiające Orędzie Episkopatu katolickiego[30]. Lojalnie wyrazy potępienia nadesłały m.in. parafie polskokatolickie pw. Wniebowzięcia NMP w Hucisku, pow. Końskie[31], w Bolesławiu[32], Tarłowie[33], Jaworzu Górnym[34], Okole[35], Ostrowcu Świętokrzyskim[36], Gozdnicy pow. Żagań[37] czy Warszawie[38]. Niektóre dekanaty polskokatolickie nadsyłały do UdSW własne rezolucje[39]. W pismach tych znajdowały się czasami dość daleko idące stwierdzenia teologiczne, jak np. „Aby przebaczyć ludobójstwo łotrom bez ich wyraźnego żalu, poprawy i zadośćuczynienia, trzeba być współłotrem”[40].

26 stycznia 1966 r. przedstawiciele Kościoła polskokatolickiego zebrani we Wrocławiu na konferencji dekanalnej miasta Wrocławia i dekanatu opolsko – wrocławskiego, po zapoznaniu się z tekstem Orędzia biskupów polskich do ich niemieckich braci w Chrystusieoraz listu biskupów niemieckich do biskupów polskich oświadczyli m. in., że niektóre fragmenty Orędzia do głębi ich wzburzyły i „wzbudziły uczucie prawdziwego żalu i rozgoryczenia, ponieważ jego fragmenty godzą w najżywotniejsze i suwerenne interesy narodu polskiego”, zaś „postawa, jaką zajęli autorzy orędzia nie licuje z godnością obywateli kraju i jest szkodliwa i sprzeczna z punktu widzenia polskiej racji stanu”. Orędzie ponadto „nie ma nic wspólnego z problematyką soborową ani działalnością religijną Kościoła rzymskokatolickiego w Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, lecz jest w istocie swej dokumentem o treści politycznej i grzeszy brakiem elementarnego rozsądku patriotyczno – politycznego”. Orędzie „zostało opracowane przez biskupów samowolnie, bez dyskusji i uzgodnienie z właściwym organem Rządu Polskiego na temat wypowiedzi i zamierzeń z dziedziny polityki międzynarodowej”[41]. Co więcej, jak piszą polskokatolicy: „Dokument wydany przez 36 biskupów polskich do episkopatu niemieckiego uważamy za najhaniebniejsze wystąpienie polityczne, na jakie zdobyli się hierarchowie rzymskokatoliccy w Polsce na przestrzeni tysiącletnich dziejów chrześcijaństwa…”.

Równie bezkompromisowym krytykiem poczynań Episkopatu Polski był znany polskokatolicki biskup, były kapłan rzymskokatolicki ks. dr Maksymilian Rode[42], który w swoim tekście pt. W sprawie „orędzia” biskupów…”często używa zwrotu „kompromitujące orędzie” twierdząc jednocześnie wbrew faktom, że począwszy od wczesnych lat powojennych „stosunek episkopatu rzymskiego w Polsce do naszej granicy zachodniej był zdecydowanie negatywny; takim był też stosunek Watykanu”[43].

W tym kontekście ważny jest też list otwarty, skierowany przez Prezydium Rady Kościoła Polskokatolickiego w PRL do ks. kard. Stefana Wyszyńskiego, prymasa Polski w lutym 1966 r. W liście tym powtórzony jest cały zestaw znanych już argumentów antyorędziowych. Pewnym novum jest twierdzenie o rzekomym wyposażaniu armii NRF w broń atomową, co w zamyśle autorów listu miało być – jak się wydaje - silnym argumentem przeciwko wybaczeniu Niemcom popełnionych przez nich zbrodni. Autorzy listu otwartego solidaryzowali się z protestami przeciwko wystąpieniu biskupów polskich, a także twierdzili nieco dramatycznie: „Dotąd między Kościołem rzymskokatolickim i Kościołem polskokatolickim istniały jedynie różnice dogmatyczne – odtąd, od chwili ukazania się „orędzia” zaistniały również różnice patriotyczne”. W liście znalazły się także wskazówki dla Episkopatu Polski: „Chciejcie nam wierzyć, że tylko miłość wobec Ojczyzny i lojalność wobec władzy państwowej jest słuszną drogą”[44]. Idąc ową drogą lojalności wobec władzy ludowej Prezydium Kościoła Polskokatolickiego w PRL zwróciło się do UdSW z propozycją wykorzystania tekstu listu otwartego w radiu, telewizji i prasie[45]. List otwarty celem publikacji otrzymała za zezwoleniem UdSW[46] m.in. także redakcja „Życia Warszawy”[47], Polska Agencja Prasowa[48], bp Leon Grochowski z Kościoła narodowego w amerykańskim Scranton (do wykorzystania w prasie kościelnej)[49], a także Czesław Wycech, marszałek Sejmu PRL[50].

Jest rzeczą interesującą, iż do siedziby Prezydium Rady Kościoła Polskokatolickiego w PRL przy ul. Wilczej 31 w Warszawie swe „spontaniczne” wyrazy oburzenia nadsyłały różne grupy osób oraz instytucje świeckie, takie jak np. młodzież z Technikum i Zasadniczej Szkoły Przemysłu Spożywczego w Zabrzu[51], „pracownicy naukowi, inżynieryjno-techniczni i fizyczni zatrudnieni w Instytutach: Metalurgii Żelaza, Metali Nieżelaznych i Materiałów Ogniotrwałych” w Gliwicach[52], pracownicy Zasadniczej Szkoły Górniczej KWK „Nowy Wirek” w Rudzie Śląskiej 7[53].  

Istotnym głosem w kwestii zwalczania Orędzia biskupów polskich do niemieckich było wspólne oświadczenie czterech duchownych wyznań niekatolickich z województwa koszalińskiego (ks. kan. Dymitr Dorożkiewicz, dziekan Kościoła prawosławnego, ks. Eryk Smoleński, pastor Kościoła ewangelicko – augsburskiego, ks. Mieczysław Ostrowski, pastor Kościoła metodystycznego oraz ks. Jan Materek, proboszcz parafii polskokatolickiej)[54]. Owi przedstawiciele „kościołów ekumenicznych działających na terenie województwa koszalińskiego” – jak określali samych siebie w omawianym piśmie – stanowczo potępili „stanowisko polskich biskupów rzymskokatolickich wyrażone w orędziu do episkopatu niemieckiego, jako sprzeczne z interesami narodu polskiego oraz obrażające najświętsze uczucia wszystkich Polaków”. Ponadto duchowni zadeklarowali „całkowitą solidarność z […] rządem i narodem w sprawie nienaruszalności granicy na Odrze i Nysie” oraz oświadczyli, iż do spraw polityki międzynarodowej jest wyłącznie powołany i upoważniony […] Rząd Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej”[55].   

Z kolei Zarząd Centralny Kościoła Adwentystów Dnia Siódmego 28 grudnia 1965 r. podjął, na podstawie uchwały nr 88 z dnia 21 grudnia 1965 r.[56] rezolucję w sprawie Orędzia, w którym czytamy: „Kościół […] solidaryzując się z narodem polskim w proteście przeciw orędziu biskupów polskich do biskupów niemieckich, oświadcza, co następuje: Kościół rzymskokatolicki i jakikolwiek kościół chrześcijański nie powinien mieszać się do spraw, które z natury swojej należą do władz świeckich, a tym bardziej do polityki zagranicznej pozostającej w gestii Rządu. Traktowanie Ziem Zachodnich jako „terenów poczdamskich” jest niezgodne z prawdą historyczną o polskości tych ziem i powrocie ich do macierzy oraz z ogólnonarodową polską opinią publiczną. Pominięcie dwudziestolecia Polski Ludowej i obecności narodu polskiego na Ziemiach Odzyskanych, ich odbudowie i rozwoju, stanowi nieliczenie się z rzeczywistością i faktami. Narodu polskiego i Polski nie można identyfikować z „Polską katolicką”. Kościół rzymskokatolicki nie może występować w imieniu całego narodu, wszystkich kościołów chrześcijańskich. Nie życzymy sobie, aby występował również w imieniu naszego Kościoła. Jedynym i prawowitym reprezentantem narodu jest i pozostaje rząd Polski, a nie hierarchia rzymskokatolicka z biskupami i kardynałem Wyszyńskim na czele”[57].  

Niezwykle interesujące stwierdzenia znalazły się w niedatowanym projekcie dokumentu Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego autorstwa ks. dra A. Znosko, zatytułowanym roboczo przez urzędnika UdSW „Orędzie biskupów polskich w oczach „braci odłączonych” ze Wschodu”[58]. Autor na wstępie zaznaczył, że „dyskusja w prasie krajowej i zagranicznej nie potrafiła […] wystarczająco zanalizować Orędzia biskupów polskich do ich niemieckich braci w Chrystusie”. Dalej czytamy, że prawosławie (określone jako „wschodni katolicyzm”) powinno zaproponować wykładnię z punktu widzenia dogmatyki i prawa moralnego. Tekst jest dość zagmatwanym wywodem, w którym autor, odwołując się do „dwumilionletniego” dziedzictwa ludzkości, nader licznych autorytetów, takich jak Budda, Teilhard de Chardin czy św. Cyryl i Metody, dochodzi do mało oryginalnych wniosków w sposób o wiele przystępniejszy wyegzemplifikowanych przez przedstawicieli innych omawianych tu kościołów. Jak się wydaje, chodziło o wskazanie „sztucznego wyolbrzymienia kultury rzymskiej w Polsce i pomniejszenia innych prądów religijnych, akcentowanie przedmurza zwróconego na Wschód”. Ks. dr Znosko wskazuje jednak, w przeciwieństwie do innych, „uboczne znaczenie pozytywne Orędzia”, które jakoby „zaktywizowało obywateli polskich i na nowo zaakcentowało potrzebę rozwiązania problemu: teokracja czy etatyzm”. Tego problemu nie sposób jednak rozwiązać bez „planetyzacji teologii i prawa międzynarodowego”. Na koniec ks. Znosko wyraża zadowolenie, iż „społeczeństwo polskie dojrzało już do dialogu ze swoimi biskupami, bowiem demokracja w życiu cywilnym wywodzi się z poszanowania suwerenności wolnej woli jednostki i z dopuszczalności zachowania odmienności poglądów nawet wbrew błądzącej większości”. Opracowanie to sprawia wrażenie pseudointelektualnej, chaotycznej zbitki dość przypadkowych pojęć, nic zatem dziwnego, że wraz z roboczymi wersjami uchwał Soboru Biskupów Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego nie znalazło uznania w oczach pracowników UdSW i pomimo obficie naniesionych przez nich poprawek, pozostało jedynie na etapie redakcji wstępnej[59]. 

Na temat Orędzia głos zabrała także Polska Rada Ekumeniczna (PRE), zrzeszająca osiem największych kościołów nierzymskokatolickich. Stało się tak zgodnie z decyzją UdSW, który był zdania, że „lepiej będzie, jeśli w sprawie „Orędzia” nie będą się wypowiadały poszczególne kościoły, a zajmie stanowisko Polska Rada Ekumeniczna”[60]. Już 21 grudnia 1965 r. Rada upubliczniła komunikat z zebrania poświeconego sprawie memorandum Rady Kościoła ewangelickiego Niemiec[61]. PRE oceniła wystąpienie ewangelików niemieckich pozytywnie, zwracając jednak uwagę na pewne niedociągnięcia: „Analiza treści memorandum umożliwiła wydobycie walorów humanistycznych tego dokumentu, sugerując konieczność uznania naszej granicy na Odrze i Nysie jako trzeźwej refleksji politycznej poczętej ze zdrowego rozsądku. Jednocześnie wykazała ona niedoskonałość i braki, tudzież błędne przesłanki, od których dokument ten nie jest wolny. Jednym z błędów i potknięć jest ujęcie sprawy przesiedlenia ludności niemieckiej z polskich ziem zachodnich i północnych. Mowa o bezprawiu jest sięgnięciem do niewłaściwego słownika tzw. ziomkostw, kół rewizjonistycznych i odwetowych, które cieszą się poparciem władz państwowych w Niemieckiej Republice Federalnej. Innym brakiem jest niewykorzystanie doświadczeń Niemieckiej Republiki Demokratycznej. To drugie obok NRF państwo niemieckie zrealizowało z własnej woli i własnych zasad politycznych niezastąpiony w stosunkach polsko – niemieckich przykład współżycia i przyjaźni z narodem polskim i państwem polskim, wyrzekając się rewizjonizmu i uznając granicę na Odrze i Nysie jako ostateczną”[62]. W dokumencie PRE nie brak odniesień do Orędzia: „[…] wyrażamy […] ubolewanie, że głośne „Orędzie” polskich biskupów rzymskokatolickich do rzymskokatolickiego episkopatu Niemiec wychodzi poza specyfikę ściśle kościelną i porusza żywotne dla całego narodu polskiego kwestie polityczne w sposób niejednoznaczny. Orędzie to jest wykorzystywane przez rewizjonistyczne i antypolskie ośrodki w NRF do osłabienia znaczenia memorandum Rady Kościoła Ewangelickiego Niemiec, a nawet jest ono używane do atakowania autorów memorandum z pozycji odwetowych”[63].          

Kolejnym „orędziowym” dokumentem PRE jest oświadczenie oddziału wrocławskiego, podjęte na zebraniu w dniu 6 stycznia 1966 r. przesłane do UdSW przez Wydział do Spraw Wyznań Prezydium Rady Narodowej miasta Wrocławia 17 stycznia tegoż roku[64]. Wyciąg z tekstu, podpisany inicjałami „ks. T.R.M.” ujawnia dość twarde stanowisko dolnośląskich chrześcijan – niekatolików w kwestii kontaktów polskich biskupów katolickich z ich niemieckimi konfratrami: „Z całym stanowiskiem podkreślamy, że nie możemy przejść do porządku dziennego nad faktem, że w „orędziu” jest mowa o zajętym stanowisku przez biskupów polskich. Tego błędnego i nieścisłego sformułowania nie możemy przyjąć do wiadomości […]. Pod „orędziem” złożyli swoje podpisy rzymskokatoliccy biskupi z Polski. Śmiemy twierdzić, że wielu z tych dostojników Kościoła rzymskokatolickiego ciałem jest w Polsce ale duchem w Watykanie”[65]. Czytamy także, że „biskupi Kościoła rzymskokatolickiego nie reprezentują całego społeczeństwa polskiego i nie możemy zgodzić się z tym, by w żywotnych sprawach całego narodu […] zajmowali stanowisko sprzeczne z polską racją stanu […]. […] protestujemy przeciw absurdalnemu twierdzeniu episkopatu […], że „polski” oznacza również „katolicki”, bowiem obywatele Polski nie wszyscy są rzymskokatolikami i przynależą do różnych denominacji…”. Podkreślono ponadto, iż „Kościoły wchodzące w skład Oddziału Polskiej Rady Ekumenicznej we Wrocławiu zajmują w sprawie granic na Odrze i Nysie zgoła odmienne stanowisko niż episkopat rzymskokatolicki w Polsce i uważają, że granice te nie mogą być przedmiotem przetargu i jakiejkolwiek dyskusji, ponieważ Ziemie Północne i Zachodnie stanowią integralną część Polski, które w wyniku praw historycznych i sprawiedliwości dziejowej na zawsze zostały złączone z Macierzą”[66]. Wydaje się, że autorzy omawianego tekstu popełnili błąd logiczny, odmawiając biskupom katolickim z Polski miana „biskupów polskich”. Wiadomym jest, że chodziło tutaj głównie o fakt, że w Orędziu nie wspomniano o hierarchach należących do niekatolickich denominacji chrześcijańskich, jednak określenie „biskupi polscy” jest w tekście Orędzia użyte poprawnie. 

W dalszej części dokumentu czytamy: „Spodziewaliśmy się „orędzia” do chrześcijan w Polsce. Z punktu widzenia nauki chrześcijańskiej tam, gdzie jest mowa o winie i przebaczeniu musi być nieodłącznym elementem skrucha i zadośćuczynienie. Każdy chrześcijanin w pierwszej kolejności prosi o przebaczenie „domowników wiary”, a jednocześnie zadość czyni wyrządzonym krzywdom. Historia krzywd wyrządzona przez Kościół rzymskokatolicki kościołom chrześcijańskim w Polsce jest obszerna i wiele mówiąca o nieprzestrzeganiu przez kler rzymski przykazania miłości Boga i bliźniego”. Dalej następuje obszerne wyliczenie owych krzywd, obejmujące odbieranie w okresie międzywojennym cerkwi prawosławnych, winy wobec Kościoła narodowego, Kościoła metodystycznego i Kościoła Chrześcijan Baptystów (głównie chodziło o przejmowanie opuszczonych świątyń w okresie powojennym). Na zakończenie autorzy tekstu wyrażają smutek, iż „nad tymi bolesnymi sprawami Kościół rzymskokatolicki pragnie przejść do porządku dziennego, chociaż ten problem musi być właściwie i po chrześcijańsku rozwiązany. Dlatego też polskie kościoły ekumeniczne są zaskoczone, iż polscy ojcowie [Soboru Watykańskiego II – AS] nic nie przywieźli do Polski z nakazu miłości bliźniego…”[67].

W dniu 8 marca 1966 r. obradowało w Warszawie, w poszerzonym składzie, prezydium Polskiej Rady Ekumenicznej. Jednym z ważniejszych punktów obrad było określenie stanowiska PRE wobec Orędzia polskich biskupów rzymskokatolickich do Episkopatu Niemiec. Uczestnicy posiedzenia przedyskutowali i zaakceptowali dokument w sprawie Orędzia, przygotowany przez zespół roboczy. Ten obszerny dokument był przeznaczony przede wszystkim dla wyznawców kościołów zrzeszonych w PRE. Dla potrzeb UdSW sporządzono resume zawierające najważniejsze stwierdzenia i konstatacje, m.in.: „Orędzie podkreśla dobitnie związek Kościoła rzymskokatolickiego z narodem i państwem. Nie dziwimy się, że nie ma tu mowy o nierzadkich w tysiącleciu rozbieżnościach interesów Polski i Watykanu… Nie ma też wzmianki o obecnym stanowisku Watykanu w odniesieniu do administracji kościelnej na ziemiach zachodnich i północnych. Stanowisko to respektuje mity i sentymenty rewizjonistów niemieckich, a nie interesy państwa polskiego ani też interesy samego Kościoła rzymskokatolickiego w naszym kraju… Ale, czy znakiem pokuty i znakiem zadośćuczynienia nie byłoby odżegnanie się episkopatu rzymskokatolickiego Niemiec zachodnich od ducha ziomkostw i rewizjonizmu, stwierdzenie, że polska administracja kościelna zaspokaja w pełni potrzeby Kościoła rzymskokatolickiego na tych terenach i dopomaganie stolicy apostolskiej (w oryginale z małych liter – AS.) do uznania tego stanu za trwały a nie tymczasowy? Względnie, czy autorzy Orędzia nie powinni byli wysunąć takiego postulatu, którego spełnienie byłoby jednym ze znaków pokuty i pojednania?”[68] Czy też: „Musimy być dalecy od kwestionowania patriotyzmu i poczucia narodowego naszych biskupów rzymskokatolickich. Przeciwnie, powinniśmy być gotowi do uznania i szacunku dla ich postawy, kiedy się manifestuje ona zgodnie z najistotniejszymi interesami narodu. Wszyscy mamy w pamięci uroczystości XX – lecia polskiej administracji kościelnej rzymskokatolickiej na ziemiach zachodnich i północnych. W Olsztynie, Wrocławiu, Szczecinie padły wówczas z ust biskupów rzymskokatolickich i ich zwierzchników bardzo mocne, godne i stanowcze słowa o naszym powrocie na te ziemie, o ich nierozerwalnym związku z macierzą. Wystąpienia te tak podrażniły zachodnioniemieckich ekstremistów, iż ocenili je [oni] jako wyraz szowinizmu. Orędzie jest o tyle smutnym i trudnym do pojęcia zjawiskiem, iż stanowi jawne odżegnanie się episkopatu rzymskokatolickiego od pozycji wyrażonych na uroczystościach dwudziestolecia w jesieni ubiegłego roku”[69]. W pełnej wersji stanowiska PRE[70], ocenzurowanej i opatrzonej poprawkami przez UdSW[71] znajduje się podsumowanie Orędzia: „Szkoda, że słowo polskiego episkopatu rzymskokatolickiego do Niemców przybrało taki kształt […]. Ani to nie poprawiło stosunków polsko – niemieckich, ani nie zbudowało, a przeciwnie, głęboko zgorszyło nasze społeczeństwo, ludzi zarówno wierzących jak niewierzących, katolików jak i chrześcijan innych wyznań. Upłynie jeszcze sporo czasu, zanim skutki Orędzia przeminą i zapomni się o nich, jakkolwiek w historii pozostanie ono na pewno dokumentem niezaszczytnym”[72].     

W końcu marca 1966 r. Polska Rada Ekumeniczna poprosiła Ministerstwo Kultury i Sztuki za pośrednictwem UdSW o „wydanie zezwolenia na druk broszury pt. „Stanowisko Polskiej Rady Ekumenicznej wobec orędzia episkopatu rzymskokatolickiego Polski do niemieckich biskupów rzymskokatolickich” w wersji polskiej, niemieckiej i angielskiej”. Nakład wersji polskiej miał wynosić 10 000 egzemplarzy, natomiast wersji obcojęzycznych po 1500 egzemplarzy[73]. Po dokonaniu odpowiednich korekcji broszura została wydana w proponowanym nakładzie[74].

W piśmie skierowanym przez S. Kiryłowicza, naczelnika Wydziału Wyznań Nierzymskokatolickich UdSW do Władysława Skrzypczaka z Wydziału Administracyjnego KC PZPR znalazło się następujące częściowe podsumowanie akcji antyorędziowej „na odcinku wyznaniowym: „To są materiały, którymi obecnie rozporządzamy. Zasługuje na uwagę fakt b[ardzo] ostrożnego sformułowania komunikatu PRE, reprezentującej 8 wyznań największych. Z tych wyznań tylko 2: Kościół PK (polskokatolicki – AS) i Starokatolicki Kościół Mariawitów dodatkowo wystąpiły z publicznymi deklaracjami. Ponadto wystąpił Kościół ADS (Adwentystów Dnia Siódmego - AS), oficjalnie w PRE nie uczestniczący. Najbardziej ostro wypowiadał się Kościół PK, który zawsze swoistym stylem oznaczał się w publicznych wypowiedziach na temat Kościoła RK (rzymskokatolickiego – AS). Stąd nienawiść wzajemna Kościoła RK też ostro występującego wobec Kościoła PK (np. list bpa Lorka) i ignorującego całkowicie ten Kościół w swoich zachodach „ekumenicznych” (nie zapraszają katolików polskich na swoje imprezy ekumeniczne itp.). Rezerwa i wstrzemięźliwość w wystąpieniu PRE tłumaczy się m. in. obawą represji w terenie ze strony rzymskokatolickiej (wybijanie szyb w kościołach, napady sfanatyzowanej młodzieży na księży itp.)”[75].     

III

Wobec powyższego wypada zapytać, dlaczego najważniejsze polskie kościoły nierzymskokatolickie wystąpiły z tak miażdżącą krytykę treści zawartych w Orędziu biskupów polskich do biskupów niemieckich? Czyżby ewangeliczna nauka o obowiązku przebaczania i czynienia miłosierdzia stała im się obca? Oczywiście, że nie! Stwierdzenie takie byłoby krzywdzące oraz nosiłoby cechy nieprzemyślanego i nieuprawnionego osądu. Wydaje się, że kościoły o których mowa, będąc wspólnotami daleko mniej liczebnymi niż Kościół rzymskokatolicki w Polsce, starały się wykorzystać swoje szczególnie bliskie relacje z władzą ludową do wzmocnienia swojej pozycji i przyciągnięcia nowych wyznawców, niezadowolonych z postępowania polskiego Episkopatu. W tym celu należało przede wszystkim podkreślać istniejąc różnice doktrynalne w stosunku do wyznania dominującego, a także ukazywać wszelkie jego – prawdziwe lub wydumane - słabe punkty i niekonsekwencje w działaniu. Stąd w tekstach kościołów nierzymskokatolickich odniesienia do rzekomego sprzeniewierzenia się przez hierarchów polskich duchowi Soboru Watykańskiego II, naruszenia nauki katolickiej dotyczącej pokuty i wybaczenia za grzechy czy też innego rodzaju historycznych zaszłości. Starano się także zagrać na uczuciach patriotycznych Polaków i ich zrozumiałym poczuciu krzywdy w stosunku do Niemców, chociażby rozpowszechniając nieprawdziwe informacje dotyczące jakoby negatywnego stosunku biskupów rzymskokatolickich (i Stolicy Apostolskiej) do tak „wrażliwego” podówczas problemu, jakim był przebieg granic Polski na Odrze i Nysie Łużyckiej oraz kwestia powrotu „prastarych ziem piastowskich” do Macierzy.

Podkreślić należy bardzo daleko idące, strukturalne wręcz uzależnienie większości funkcjonujących w Polsce wspólnot nierzymskokatolickich od Urzędu do Spraw Wyznań, który oceniał, poprawiał i ewentualnie akceptował wszystkie ważne dokumenty przez nie wydawane, a także cynicznie wykorzystywał niezbyt liczebne i ekonomicznie oraz organizacyjnie uzależnione od władzy ludowej wyznania do bieżącej walki politycznej z Kościołem rzymskokatolickim oraz do skłócenia ze sobą wspólnot religijnych funkcjonujących podówczas w Polsce. Wykorzystywanie kościołów mniejszościowych do atakowania wyznania dominującego oraz rozbijanie go od wewnątrz poprzez organizowanie grup dysydenckich było jedną z głównych wytycznych polityki wyznaniowej prowadzonej przez władzę ludową w Polsce[76]. Elementem takiego programu było tolerowanie, a nawet wspieranie mniejszościowych związków wyznaniowych w zamian za pełną uległość. Jak pisze K. Białecki, „serwitutami płaconymi władzy były m. in.: udział w akcjach propagandowych, kształtowanie „właściwej postawy obywatelskiej” wśród wiernych, propaganda antykatolicka, itd.”[77].

Nie wydaje się jednak, aby to uzależnienie i dyspozycyjność mogły być wystarczającym powodem do jednoznacznego potępienia nierzymskokatolickich związków wyznaniowych, gdyż pamiętać należy, że i w łonie Kościoła rzymskiego w naszym kraju znalazło się wcale niemało osób duchownych i świeckich, skłonnych z różnych przyczyn do współpracy z władzą komunistyczną (np. tzw. księża patrioci, księża zbowidowcy, „księża intelektualiści”, środowiska PAX, ChSS i inni). Podkreślić także wypada, że pojednawcze wystąpienie biskupów polskich do hierarchów niemieckich spotkało się z niezrozumieniem niemałej części, w ogromnej przecież większości katolickiego społeczeństwa polskiego[78].

O ile jednak jedynym znaczącym posunięciem represyjnym władz komunistycznych wobec Kościoła rzymskokatolickiego w Polsce w związku z Orędziem było cofnięcie kard. Wyszyńskiemu paszportu, a przez to uniemożliwienie mu wyjazdu do Stolicy Apostolskiej[79], to jednak doświadczenia kampanii antyorędziowej były dla wspólnoty kościelnej bolesne (przejściowa utrata zaufania części wiernych, niezrozumienie etc.) to jednak w dłuższej perspektywie czasowej owoce wystąpienia biskupów rzymskokatolickich z listopada 1965 r. okazały się błogosławione. Orędzie stanęło bowiem u podstaw dialogu pomiędzy katolikami Polski i RFN oraz stało się początkiem trudnego procesu prawdziwego pojednania pomiędzy narodami polskim i niemieckim.