Szwecja – kraj bez pańszczyzny

W średniowiecznej Szwecji feudalizm rozwijał się nieco inaczej niż w Europie Zachodniej czy w Polsce. Choć istniały podziały społeczne oraz wyodrębniała się szlachta, warstwa chłopska zachowała wyjątkowo silną pozycję. Większość gospodarstw była dziedziczna i prowadzona przez wolnych chłopów, którzy byli właścicielami uprawianej ziemią i podlegali przede wszystkim królowi lub płacili czynsz szlachcie, ale nie byli przypisani do ziemi w znaczeniu pańszczyźnianym.

Często uważa się, że to przede wszystkim rzadkie zaludnienie, decentralizacja i brak silnej władzy oraz słabość właścicieli ziemskich zaowocowała tym, że chłopi szwedzcy bönder nie utracili osobistej wolności co praktycznie było wyjątkiem w Europie Zachodniej i Środkowej. Można nieco stronniczo zauważyć, że rolnictwo w Szwecji było w średniowieczu, ale także i później, na tak słabym poziomie, że „pańszczyzna” była zupełnie nieopłacalna, gdyż chłopi mogli zaledwie sami się wyżywić, a i to nie zawsze. Powodem był tu nieprzystępny klimat i nieurodzajne gleby. Im dalej na Północ okres wegetacji jest coraz krótszy, przeważnie pada, a przymrozki zdarzają się i latem.

Niezależność warstwy chłopskiej miała swoje korzenie we wczesnym średniowieczu, kiedy to ludzie osiedlali się na słabo zaludnionych terenach i mieszkali tam przez kilka pokoleń. Praktyka zasiedzenia przez kilka pokoleń tego samego ziemi, tzw. odal zaowocowała prawem odalrätten oznaczającym „dziedziczną własność ziemi”. Praktycznie było to prawo do gospodarstwa, które przysługiwało rodzinie, jeśli dana ziemia pozostawała w rękach rodu przez określoną liczbę pokoleń. Prawo mówiło dalej, że gospodarstwo nie mogło być dowolnie sprzedane obcym, członkowie rodu mieli prawo pierwokupu (förköpsrätt), ziemia była traktowana jako wspólne dziedzictwo rodu, a nie wyłącznie prywatna własność jednostki. Odalbönder – „chłopi odalni”, (szw: Hedervärda Bondeståndet) czyli wolni właściciele ziemi dziedziczonej od przodków byli najbardziej uprzywilejowaną grupą w warstwie chłopskiej. Ich status społeczny był wyższy niż zwykłych chłopów dzierżawnych. W odróżnieniu od chłopów czynszowych (arrendatorer), odalbönder mieli pełne prawa własności do ziemi, prawo do udziału w lokalnych zgromadzeniach (ting). Odalbönder/skattebönder płacili podatek bezpośrednio państwu, zachowując pełną własność ziemi. W średniowiecznej Skandynawii podatki od odalbönder i skattebönder były podstawą dochodów królewskich. Uważa się, że odalrätten była instytucją tożsamościową, to znaczy, że ziemia była nie tylko majątkiem, ale i symbolem ciągłości rodu. Zapisy na ten temat znajdziemy w dawnych landskapslagar (prawach prowincjonalnych, np. Upplandslagen, Västgötalagen). Przepisy te gwarantowały prawo chłopów do posiadania ziemi, ochronę prawną, możliwość udziału w tingach. Podczas siewów i żniw zabronione było pozywanie kogokolwiek do sądu, co pokazuje, że praca rolników miała prawne pierwszeństwo.

Drugą grupę chłopów, w sumie chyba największą, stanowili tzw. skattebönder czyli chłopi, którzy posiadali własną ziemię (skattehemman) i płacili od niej podatek (skatt) na rzecz Korony. Mieli pełne prawa własności gospodarstw, także obciążone obowiązkiem podatkowym wobec państwa. Ich ziemia mogła być dziedziczna i sprzedawana, ale podlegała ograniczeniom (np. zakaz przechodzenia na frälse, czyli ziemię szlachecką, wprowadzony już w XIV w.). W Szwecji i Norwegii od średniowiecza istniał podział na skattejord (ziemia obciążona podatkiem), kronojord (ziemia królewska) i frälsejord (ziemia szlachecka, zwolniona z podatków).

Nieco inna dość ogólna kategoria prawna to självägande bönder, czyli chłopi, którzy sami byli właścicielami gospodarstwa, w odróżnieniu od kronobönder – dzierżawców ziemi królewskiej, frälsebönder – dzierżawców ziemi szlacheckiej, torpare – małorolnych, którzy użytkowali niewielkie działki w zamian za czynsz lub pracę. Frälsebönder (dzierżawcy ziemi szlacheckiej) płacili czynsz swojemu panu, a nie państwu. „Självägande bonde” to termin szerszy niż „skattebonde” – bo obejmuje każdego chłopa, w tym praktycznie odalbönder, który miał pełną własność ziemi, niezależnie od jej statusu podatkowego. W praktyce w Szwecji te pojęcia często traktowano wymiennie, gdyż grupy te płaciły podatek bezpośrednio koronie.

Pozostaje jeszcze ważna kategoria chłopów dzierżawców - arrendatorer, użytkowników ziemi, która nie była ich własnością, lecz należała do Korony (kronobönder), Kościoła, szlachty (frälsebönder) lub innej instytucji. W zamian za prawo użytkowania gospodarze płacili czynsz (arrende) – w pieniądzu, naturze lub w pracy. Kronobönder (dzierżawcy ziemi królewskiej) płacili czynsz Koronie, ale nie byli właścicielami. Byli więc przeciwieństwem självägande bönder (chłopów samowłaścicieli) i skattebönder (właścicieli ziemi obciążonej podatkiem). Arrendator nie mógł swobodnie sprzedać ani dziedziczyć gospodarstwa, choć w praktyce często dzierżawa przechodziła w rodzinie. Arrendator był „wolny”, bo nie podlegał pańszczyźnie w klasycznym sensie, ale jego sytuacja była mniej stabilna niż chłopa-właściciela, ale wyższa niż małorolnych dzierżawców – torpare czy statare – najemnych robotników rolnych, wolnych w sensie prawnym, ale zależnych ekonomicznie.

Oba pojęcia, torpare i statare, odnoszą się do niższych warstw chłopstwa w Szwecji, ale różnią się znacznie pod względem statusu prawnego, warunków życia i funkcji gospodarczej. Torpare byli dzierżawcami niewielkich gospodarstw (torpów), najczęściej na ziemiach należących do większych majątków szlacheckich, królewskich lub kościelnych. Mieli częściową samodzielność - uprawiali własne grunty, hodowali zwierzęta, ale byli zobowiązani do świadczeń wobec właściciela ziemi — np. robocizny, czynszu, danin. Status prawny: wolni, choć zależni ekonomicznie. Torpare byli często rekrutowani spośród byłych niewolników - trälarów, biedniejszych chłopów lub służby.

Kategoria niewolników, prawnie funkcjonowała do roku 1335, kiedy to podczas swojej tzw. eriksgaty (zwyczajowego objazdu kraju), król Magnus Eriksson ogłosił w Skara „Träldomens upphävande” - dokument, który zawierał szereg postanowień, z których najważniejsze brzmiało: „Od tej pory nikt urodzony z chrześcijańskiego mężczyzny lub kobiety w okręgach Västergötland i Värmlandlagsagach nie będzie nazywany niewolnikiem.” (Skara-stadgan z 28 stycznia 1335: „Hädanefter skall ingen som i dessa lagsagor (Västergötland och Värmland) fötts av kristen man eller kvinna kallas träl.”) Było to pierwsze znane prawne ogłoszenie zniesienia träldom w Skandynawii — choć przypuszcza się, że podobne decyzje mogły zapaść wcześniej w innych regionach, lecz nie zachowały się źródła. Träldom w Szwecji była od czasów wikingów formą dziedzicznego niewolnictwa, często związana z pracą w gospodarstwach rolnych lub jako służba domowa. W średniowiecznej Szwecji grupa niewolników — czyli trälar — była istotna społecznie, ale raczej niewielka liczebnie, zwłaszcza w porównaniu z chłopami czy wolnymi dzierżawcami (landbor). Ich znaczenie polegało bardziej na funkcji społecznej i symbolicznej niż na masowej obecności. W landskapslagar (np. Östgötalagen, Västgötalagen) trälar są wymieniani jako osobna kategoria, ale bez wskazania skali — co sugeruje, że ich liczba była ograniczona. Grupa trälarów była społecznie widoczna, ale liczebnie ograniczona. Ich rola była ważna w strukturze feudalnej, lecz nigdy nie osiągnęli skali porównywalnej z chłopstwem czy dzierżawcami. Zniesienie träldom było więc bardziej symbolicznym krokiem ku społeczeństwu chrześcijańskiemu niż rewolucją demograficzną. Byli niewolnicy w sensie prawnym byli klasyfikowani jako służba domowa lub statare – robotnicy rolni na kontrakcie. Wprowadzono jednak pojęcie „obowiązku pracy”, który miał przeciwdziałać włóczęgostwu.

Robotnicy rolni na kontrakcie – statare – nazywani byli tak ponieważ wynagrodzenie odbierali w znacznym stopniu w naturze (stat) . Mieszkali w osobnych barakach lub domach robotniczych (statarlängor), ale często też we własnych chatach - torpach. Teoretycznie mogli zmienić swój status biorąc udział w akcjach osadniczych na północy lub w Finlandii, gdzie karczowali lasy i zakładali własne gospodarstwa.

Należy jednak odnotować epizodyczną w sumie próbę wprowadzenia pańszczyzny, głównie w Finlandii, którą podjął importowany z Niemiec król Albrech Magdeburgski. Działo się to w ramach szerszej koncepcji wprowadzenia praw feudalnych, na wzór Europy Zachodniej. Celem było osłabienie znaczenia lokalnej szlachty, pozbawienie jej bazy społecznej oraz doprowadzenie do podporządkowania wszystkich stanów pod bezpośrednią władzę króla. Spotkało się to jednak ze zdecydowanym oporem społeczeństwa, w tym nie tylko chłopów, ale także wywłaszczonej z majątków szlachty i duchowieństwa i ostatecznie przyczyniło się do detronizacji Albrechta.

Uważa się, że znaczny procent wolnych właścicieli ziemi sprawiał, że chłopi stanowili nie tylko warstwę produkcyjną, ale też polityczną i kulturową podstawę państwa. Podmiotowość chłopów jako klasy społecznej, uznawana zwyczajowo od wieków, została potwierdzona politycznie w 1527 za panowania pierwszego nowożytnego króla Gustava I Wazy, kiedy to jako czwarty stan, obok duchowieństwa, szlachty i mieszczaństwa, uzyskali formalnie swoją reprezentację w Riksdagu, Ståndsriksdagen – parlament stanowy, co pozwalało im wpływać na losy kraju.

Zródła: Dick Harrison – Sveriges historia: 1350–1600;  Michael Nordberg – I kung Magnus tid. Norden under Magnus Eriksson 1317–1374; - Historiens Värld – Kung Albrekt av Mecklenburg: En stormig tid i svensk historia; Vilhemm Moberg, Min svenska historia.