Europa Środkowo-Wschodnia po 1989 roku: zmiana centrum zależności bez zmiany archē

1. Wprowadzenie: od transformacji do translacji zależności

Transformacja ustrojowa Europy Środkowo-Wschodniej po 1989 r. była przez dekady opisywana jako proces wyjścia z zależności: politycznej, gospodarczej i symbolicznej. Teza niniejszego rozdziału jest odmienna i bardziej rygorystyczna ontologicznie: rok 1989 nie zakończył zależności, lecz dokonał jej translacji — z jednego centrum archē do innego, przy jednoczesnej zmianie jej formy z jawnej na niejawnie systemową.

Tekst ten nie neguje dotychczasowych analiz (Offe, Streeck, Walicki, Buden), lecz rekonfiguruje je wokół kategorii archē, ujawniając wspólną, lecz dotąd nieuznaną strukturę.

2. Claus Offe: transformacja bez momentu konstytutywnego

Claus Offe jako jeden z pierwszych zauważył fundamentalną asymetrię transformacji Europy Środkowo-Wschodniej. Opisywał ją jako proces potrójnej zmiany:

ustrojowej,

gospodarczej,

państwowej,

dokonywanej bez suwerennego momentu konstytucyjnego¹.

Offe trafnie wskazywał, że nowe demokracje:

nie były autorami własnych ram,

przyjmowały gotowe modele instytucjonalne,

funkcjonowały pod presją „braku alternatywy”.

Jednak jego analiza pozostaje w obrębie socjologii instytucjonalnej. Offe nie pyta gdzie znajduje się archē nowego porządku, lecz zakłada ją implicite jako „Zachód”.

3. Wolfgang Streeck: peryferyjna demokracja w porządku reguł

Wolfgang Streeck rozszerza diagnozę Offego, pokazując, że nowoczesne demokracje funkcjonują coraz częściej bez realnej zdolności decyzyjnej, podporządkowane rynkom, regułom fiskalnym i technicznej racjonalności².

Choć Streeck pisze głównie o Europie Zachodniej, jego tezy mają szczególne znaczenie dla Europy Środkowo-Wschodniej, gdzie:

demokracja została ustanowiona już w warunkach ograniczonej polityczności,

państwa peryferyjne nie uczestniczyły w tworzeniu reguł, które je wiążą.

Streeck opisuje erozję polityki, ale nie analizuje jej peryferyjnego początku.

4. Andrzej Walicki: utracona podmiotowość i zachodni uniwersalizm

Andrzej Walicki już w latach 90. zwracał uwagę, że Europa Środkowo-Wschodnia:

nie tyle „wróciła do Zachodu”,

co została zmuszona do internalizacji zachodniego uniwersalizmu normatywnego³.

Walicki diagnozował:

epistemiczną asymetrię,

poczucie niższości cywilizacyjnej,

brak realnej debaty o alternatywnych modelach nowoczesności.

Jego analiza ma wyraźny wymiar epistemologiczny, lecz nie została rozwinięta ontologicznie — brak w niej kategorii archē jako struktury warunków możliwości.

5. Boris Buden i krytyka „niedojrzałości Wschodu”

Boris Buden w Zone of Transition opisuje Europę Wschodnią jako przestrzeń, która po 1989 r. została umieszczona w stanie permanentnej politycznej niedojrzałości⁴. Zachód występuje tu jako:

normatywny miernik,

źródło racjonalności,

arbiter „normalności”.

Buden trafnie rozpoznaje:

kolonizację dyskursywną,

asymetrię symboliczno-epistemiczną,

niemożność mówienia własnym językiem politycznym.

Jednak jego język pozostaje kulturowo-krytyczny, nie systemowo-ontologiczny.

6. Punkt wspólny: zmiana centrum, nie struktury

Mimo różnic metodologicznych analizowani autorzy dzielą jedno fundamentalne rozpoznanie:

Europa Środkowo-Wschodnia po 1989 r. nie ustanawia własnych warunków polityczności, lecz internalizuje cudze.

To właśnie w tym miejscu proponowana teoria archē dokonuje syntezy:

u Offego: brak momentu konstytutywnego,

u Streecka: podporządkowanie regułom,

u Walickiego: uniwersalizm jako dominacja,

u Budena: niedojrzałość jako narzędzie władzy.

Wszystkie te elementy dają się odczytać jako skutki zmiany centrum zależności przy niezmienionej strukturze archē.

7. Od zależności jawnej do zależności niejawnej

Przed 1989 r. zależność Europy Wschodniej była:

zewnętrzna,

ideologiczna,

łatwa do zlokalizowania.

Po 1989 r. zależność stała się:

wewnętrzna,

proceduralna,

epistemicznie zapośredniczona.

Nowe centrum:

nie narzuca się jako władca,

działa jako warunek racjonalności.

To zasadnicza zmiana ontologii władzy⁵.

8. Konstytucja i demokracja jako mechanizmy internalizacji

W państwach Europy Środkowo-Wschodniej:

konstytucje stabilizowały adaptację,

demokracja legitymizowała nowe ramy,

elity pełniły funkcję epistemicznych mediatorów.

Nie były to narzędzia odzyskania archē, lecz mechanizmy jej udomowienia.

9. Europa Wschodnia jako laboratorium nowoczesnej zależności

Paradoksalnie Europa Środkowo-Wschodnia stanowi dziś najbardziej przejrzyste pole analizy nowoczesnej władzy, ponieważ:

archē nie została tu naturalizowana historycznie,

zależność jest strukturalnie „świeża”,

napięcia epistemiczne są silniej widoczne.

To, co na Zachodzie ukryte za stabilnością, na peryferiach staje się konfliktem symbolicznym.

10. Teza końcowa

Rok 1989 w Europie Środkowo-Wschodniej nie oznaczał zerwania z zależnością,

lecz jej translację:

z zależności jawnej wobec centrum wschodniego

do zależności niejawnej wobec centrum zachodniego.

Analizy Offego, Streecka, Walickiego i Budena ujmują fragmenty tego procesu,

które dopiero w ontologicznej kategorii archē tworzą spójną całość.

Przypisy

Offe, C., Varieties of Transition, Polity Press 1996.

Streeck, W., Buying Time, Verso 2014.

Walicki, A., Poland Between East and West, Stanford University Press 1994.

Buden, B., Zone of Transition, MIT Press 2015.

Luhmann, N., Social Systems, Stanford University Press 1995.

Bibliografia

Buden, B. (2015). Zone of Transition.

Luhmann, N. (1995). Social Systems.

Offe, C. (1996). Varieties of Transition.

Streeck, W. (2014). Buying Time.

Walicki, A. (1994). Poland Between East and West.