Analogia strukturalna zależności: Polska XIX i XXI wieku

1. Wprowadzenie: warunki poprawnej analogii

Porównania między Polską pod zaborami a Polską współczesną należą do najbardziej ryzykownych zabiegów teoretycznych w polskim dyskursie publicznym. Ryzyko to wynika z faktu trans-historyczności pojęć, w szczególności pojęcia suwerenności, które bywa nieuprawnienie przenoszone z porządku XIX-wiecznego – terytorialno-militarnego – na warunki późnej nowoczesności. Niniejszy tekst nie formułuje analogii historycznej ani politycznej, lecz analogię strukturalno-ontologiczną, dotyczącą relacji pomiędzy formami władzy a miejscem jej rzeczywistego usytuowania.

Tezą rozdziału jest twierdzenie, że zarówno w XIX, jak i w XXI wieku Polska funkcjonowała i funkcjonuje w warunkach rozdzielenia pomiędzy suwerennością symboliczną a realnym miejscem archē, przy czym zasadniczej zmianie uległ nośnik tej zależności.

2. Archē jako kategoria ontologiczna

W klasycznym sensie archē oznaczała początek, zasadę i źródło władzy. W ujęciu przyjętym w niniejszej analizie archē nie ma jednak charakteru personalnego ani instytucjonalnego, lecz oznacza niejawną strukturę wyznaczającą warunki możliwości decyzji i polityczności jako takiej¹. Archē nie jest tym, kto decyduje, lecz tym, co sprawia, że pewne decyzje mogą uchodzić za sensowne, a inne zostają wykluczone przed zaistnieniem w debacie.

Tym samym archē:

poprzedza konstytucję,

poprzedza prawo,

poprzedza demokrację,

pozostaje niedostępna bezpośredniemu doświadczeniu obywateli.

3. Polska XIX wieku: archē jako władza jawna i zewnętrzna

W warunkach zaborów archē miała charakter:

zewnętrzny (usytuowany poza wspólnotą polityczną),

jawny (widzialny w aparacie przymusu),

terytorialny (powiązany z kontrolą militarną i administracyjną).

Rzeczywiste centrum władzy było jednoznacznie zlokalizowane w stolicach państw zaborczych². Prawo, administracja i język były narzędziami obcej dominacji, a polskość funkcjonowała w obszarze kultury, religii i symboliki narodowej³.

Kluczowe jest to, że epistemologia zależności była przejrzysta:

władza była rozpoznawalna,

podporządkowanie było jednoznaczne,

konflikt miał charakter ontologicznie czytelny.

4. Polska XXI wieku: archē jako struktura niejawna i immanentna

W Polsce współczesnej archē:

nie ma charakteru zewnętrznego w sensie XIX-wiecznym,

nie jest reprezentowana przez obcy aparat przymusu,

nie jest doświadczeniem zmysłowym.

Archē funkcjonuje dziś jako immanentna struktura systemowa, manifestująca się poprzez:

reguły racjonalności,

standardy prawne,

procedury uznawalności decyzji,

język odpowiedzialności i konieczności.

Władza:

nie narzuca się jako obca,

działa poprzez krajowe instytucje,

nie wymaga przemocy,

nie wymaga jawnej okupacji.

To oznacza, że zależność XXI-wieczna ma charakter ontologicznie odmiennego typu, choć pełni analogiczną funkcję strukturalną⁴.

5. Punkt wspólny: rozdzielenie symboliki i archē

Zarówno w XIX, jak i XXI wieku Polska doświadcza rozszczepienia między symboliczną formą wspólnoty a realnym miejscem archē:

XIX wiek XXI wiek

państwo nieistniejące państwo formalnie pełne

archē zewnętrzna i jawna archē immanentna i niejawna

konflikt tożsamościowy konflikt konstytucyjno-symboliczny

elity kulturowe elity systemowe

symbol jako opór symbol jako kompensacja

W obu przypadkach konflikt nie dotyka bezpośrednio archē, lecz oscyluje wokół jej reprezentacji⁵.

6. Zmiana nośnika władzy, nie funkcji

Ontologiczna analogia nie polega więc na podobieństwie form ucisku, lecz na ciągłości funkcji strukturalnej:

w XIX wieku nośnikiem archē było terytorium,

w XXI wieku nośnikiem archē jest struktura epistemiczno-systemowa.

To, co uległo zmianie, to:

widzialność władzy,

możliwość jej nazwania,

dostępność jej obiektu dla sprzeciwu.

Funkcja archē – kształtowanie granic polityczności – pozostała niezmienna⁶.

7. Elity i problem epistemologii podporządkowania

W epoce zaborów elity:

rozpoznawały centrum władzy,

pośredniczyły w jego nazywaniu,

działały często przeciw archē.

We współczesności elity:

są włączone w obieg systemowy,

operują językiem racjonalności,

pełnią funkcję epistemicznego filtra,

stabilizują archē poprzez jej normalizację⁷.

To przesunięcie ma fundamentalny charakter ontologiczny: władza sprzeciwu została zastąpiona władzą interpretacji.

8. Epistemologia konfliktu: widzialność a niejawność

Najgłębsza różnica między XIX a XXI wiekiem dotyczy epistemologii władzy:

dawniej „wróg” był rozpoznawalny,

dziś „konieczność” jest anonimowa.

Konflikt:

w XIX wieku był ontologicznie osadzony,

w XXI wieku pozostaje epistemicznie rozproszony.

To wyjaśnia:

intensywność konfliktów symbolicznych,

powrót historycznych narracji,

trudność artykulacji realnych roszczeń politycznych⁸.

9. Teza końcowa

Analogia między Polską XIX i XXI wieku nie polega na podobieństwie historycznych form zależności,

lecz na strukturalnej tożsamości rozdzielenia między suwerennością symboliczną

a realnym miejscem archē.

Zmienił się nośnik władzy, nie jej ontologiczna funkcja.

Jest to analogia ścisła, pod warunkiem zerwania z literalnym, terytorialnym rozumieniem suwerenności i przyjęcia perspektywy ontologiczno-systemowej.

Przypisy

Luhmann, N., Social Systems, Stanford University Press 1995.

Davies, N., God’s Playground, Oxford University Press 1981.

Walicki, A., Philosophy and Romantic Nationalism, Oxford University Press 1982.

Streeck, W., Buying Time, Verso 2014.

Baudrillard, J., Simulacra and Simulation, University of Michigan Press 1994.

Agamben, G., State of Exception, University of Chicago Press 2005.

Bourdieu, P., On the State, Polity Press 2014.

Tuori, K., European Constitutionalism, Cambridge University Press 2015.

Bibliografia

Agamben, G. (2005). State of Exception.

Baudrillard, J. (1994). Simulacra and Simulation.

Bourdieu, P. (2014). On the State.

Davies, N. (1981). God’s Playground.

Luhmann, N. (1995). Social Systems.

Streeck, W. (2014). Buying Time.

Tuori, K. (2015). European Constitutionalism.

Walicki, A. (1982). Philosophy and Romantic Nationalism.