Rodowód chrześcijaństwa albańskiego do roku 1912

Ludność iliryjska zorganizowana w federacje plemienne prowadziła wojny z Macedonią oraz z państwem rzymskim. W latach 168-167 p.n.e. południowa Iliria została podbita przez Rzymian, aby od 395 r. n.e. wejść w skład zachodniej części Cesarstwa Wschodniorzymskiego. Ziemie Ilirów stały się terenem ekspansji Słowian w IV-VII w., aby w XI w. dostać się pod panowanie Normanów. W 1190 r. wokół Krujë, na terenach dzisiejszej środkowej Albanii powstało Księstwo Arberii. Powstanie pierwszego królestwa albańskiego (Królestwo Arberii) proklamował w lutym 1272 r. Karol I Anjou, ale w XIV w. ziemie albańskie stały się terenem ekspansji serbskiej, aby wreszcie rozpaść się na szereg samodzielnych księstw.

Zagrożenie tureckie spowodowało, że w roku 1444 Jerzy Kastriota (Skanderberg) doprowadził do zjednoczenia rodów albańskich, aby zrzucić zwierzchnictwo sułtana. Utworzona na zjeździe w Lezhë armia, przez 25 lat stawiała skuteczny opór kolejnym najazdom tureckim. Stał się on symbolem walki chrześcijańskiej Europy z najazdem tureckim. Wódz Albańczyków nazwany przez papieża Kaliksta III Athleta Christi stworzył w pełni niezależne państwo, które stawiało skuteczny opór Turkom do roku 1479. W 1468 r. Skanderberg umarł, a jedenaście lat później całe terytorium albańskie dostało się na kilka wieków pod panowanie tureckie.

Obawy przed podziałem ziem albańskich pomiędzy państwa sąsiadujące z Turcją doprowadziły do powstania w czerwcu 1878 r. Ligi Prizreńskiej, powołanej w celu obrony integralności kraju. Nieliczna armia, którą dysponowała Liga została pokonana przez Turków, a ziemie zamieszkałe przez Albańczyków zostały podzielone pomiędzy Turcję, Grecję i Czarnogórę. Rok 1878 zapoczątkował serię wystąpień zbrojnych ludność albańskiej, które nasiliły się w latach 1909-1912, doprowadzając do przełomowego wydarzenia, jakim było proklamowanie niepodległości przez Albanię 28 listopada 1912 r. Wtedy to grupa patriotów albańskich zebrała się we Vlorë, proklamując powstanie niepodległego państwa albańskiego i tworząc pierwszy rząd narodowy. Na czele powstałego 4 grudnia 1912 r. pierwszego rządu albańskiego stanął działacz narodowy Mustafa Qemal, a wicepremierem został ordynariusz Durrës, bp Nikollë Kaçorri.

Na konferencji ambasadorów głównych państw Europy 29 VII 1913 r. uznano Albanię za państwo niepodległe i neutralne, pozostające pod patronatem sześciu mocarstw europejskich1, decydujących o osobie władcy, a także kontrolujących administracje, finanse i żandarmerię nowego państwa. Pierwszym władcą niepodległej Albanii został kapitan armii pruskiej, hrabia Wilhelm von Wied. W ciągu kilku miesięcy sprawowania władzy Wied nie zdołał ustabilizować sytuacji w kraju, a po wybuchu I wojny światowej opuścił Albanię, by już nigdy do niej nie powrócić. W toku działań wojennych ziemie albańskie były okupowane przez sześć państw uczestniczących w wojnie. Od roku 1917 dominującą pozycję uzyskały Włochy i pod ich protektoratem doszło do prób odrodzenia państwowości albańskiej w latach 1918-1919. Dopiero kongres ogólnoalbański w Lushnje, obradujący w dniach 21-311 1920 r. zdecydował o integralności i suwerenności państwa, tworząc w pełni niezależne struktury i rozpoczynając wyzwalanie kraju spod okupacji włoskiej. 17 grudnia 1920 r. Albania została przyjęta do Ligi Narodów. Paryska konferencja ambasadorów 9 IX 1921 r. uznała pełną suwerenność i nienaruszalność terytorium państwa albańskiego, aprobując granice państwa według ustaleń z 1913 r.2

Historia Kościoła albańskiego jest prawie tak długa jak historia chrześcijaństwa. Św. Paweł w liście do Rzymian wspomina o ziemiach Albanii, pisząc: „począwszy od Jerozolimy i okolicznych krajów aż po Ilirię rozkrzewiłem ewangelię Chrystusową".

Według tradycji działalność misyjną na terenach dzisiejszej Albanii oprócz św. Pawła prowadził także apostoł Andrzej. W czasach cesarza Trajana okolice Durrës stały się miejscem męczeństwa św. Astiusza. Już w roku 55 powstało pierwsze na terytorium Albanii biskupstwo w Durrës z bp. Caesarem, który miał być jednym z uczniów Chrystusa3. Do najstarszych biskupstw należały Shkodër (Scutari), wzmiankowane w dokumentach w 385 r., czy też Vlorë (Aulon). Pierwszy synod biskupów albańskich miał miejsce prawdopodobnie w IX w., a w synodzie prowincjonalnym w Dioclea (obecnie Podgorica) w 1199 r. brało udział 6 biskupów z terenu Albanii.

Od XI w. ziemie albańskie, podlegające dotąd jurysdykcji patriarchatu w Konstantynopolu stały się terenem rywalizacji prawosławia i katolicyzmu. W XIII-XIV w. wpływy katolicyzmu objęły terytorium północnej i środkowej Albanii, podczas gdy ostoją prawosławia pozostała południowa część kraju4.

Podbój Albanii przez Turków w XV w. rozpoczął okres pięciowiekowej niewoli. Restrykcje władz tureckich doprowadziły do zniszczenia lub zamiany na meczety większości świątyń chrześcijańskich. Obsada lokalnych urzędów przez wyznawców islamu oraz polityka podatkowa były skierowane przeciwko chrześcijanom. Do XVIII wieku większość elity społeczeństwa albańskiego zmuszona naciskiem ekonomicznym lub politycznym przyjęła islam. Przyjmowanie islamu „ze względów taktycznych" rozwinęło na szeroką skalę w Albanii wszelkie postacie kryptochrześcijaństwa wśród osób deklarujących oficjalnie wyznanie muzułmańskie.

Nie sposób przecenić wkładu chrześcijaństwa w kulturę albańską. Formuła chrztu zapisana alfabetem łacińskim, pochodząca z XV w. pozostaje pierwszym zachowanym pisanym dokumentem albańskim. Pierwsza książka w języku albańskim to mszał z 1555 r., pierwszy poeta albański był księdzem katolickim, pierwszy słownik języka albańskiego napisał w 1635 r. biskup Frag Bardhi, pierwszy dramat w języku albańskim wystawił ks. Leonardo de Martino w roku 18805. Dziełem księży był także pierwszy zespół muzyczny w Albanii (o. Tom Markozzi, 1882) i pierwsza orkiestra (ks. Martin Gjokes, 1917). Pierwszy kinematograf na ziemiach albańskich uruchomiono w 1912 r., w kolegium franciszkańskim6.

Pochodzenia albańskiego był jeden z ojców Kościoła, św. Hieronim (urodzony w Dalmacji), tłumacz „Wulgaty". Z rodziny albańskiej z Dalmacji pochodził papież Sylwester 1 (314-335). Spośród Arbereszów — mniejszości albańskiej, zamieszkującej pld. Włochy wywodził się Klemens XI (Gjon Franccsk Albani), którego pontyfikat przypada na lata 1700-1721. Z jego to inicjatywy został zwołany II Synod biskupów albańskich w miejscowości Mercinjë k. Lezhë (znany w historii Kościoła jako Concilium Albanicum). Synod uświadomił zebranym, że chrześcijaństwo w Albanii przyswoiło elementy islamu, postanawiając jednocześnie zwalczać tego typu nadużycia7.

Wśród zakonów działających na terytorium Albanii dominowali franciszkanie, którzy pojawili się na ziemiach albańskich w 1283 r. Zakon ten powołał pierwsze szkoły, w których nauczano języka albańskiego, a także pierwsze w Albanii seminarium duchowne, erygowane w 1861 r. Franciszkanie stworzyli system klubów należących do „Akcji Katolickiej" i zapoczątkowali wydawanie czasopism katolickich. Szkoły w Albanii były zakła-dane także przez dwa inne zakony: jezuitów i lazarystów, choć wpływy i zasięg ich działania był daleko mniejszy. Pierwsze zakonnice pojawiły się w Albanii w roku 1879 8.

Pod koniec XIX w. Kościół katolicki na ziemiach albańskich obejmował tereny trzech arcybiskupstw: Shkodër, Durrës i Skopje oraz trzech biskupstw: Lezhë, Pulati i Zadrimie. Uprawnienia do opieki nad katolikami albańskimi w czasach panowania tureckiego przysługiwały monarchii austro-węgierskiej9.

Kościół Prawosławny w Albanii podlegał do 1767 r. arcybiskupstwu w Ochrydzie, aby po jego likwidacji znaleźć się bezpośrednio pod zwierzchnictwem Konstantynopola, czyli faktycznie w zależności od greckich fanariotów. Społeczność grecka w Konstantynopolu, w tym także duchowni prawosławni zaprzeczali istnieniu odrębnego narodu albańskiego czy nawet odrębnej albańskiej grupy etnicznej. Albania była jedynym krajem bałkańskim, gdzie religia i narodowość nie były synonimami10. O ile jednak w sąsiednich krajach w XIX w. duchowieństwo stanęło na czele powstań przeciwko Turcji, o tyle w Albanii ruch narodowy miał w większości charakter areligijny. Znany slogan albańskiego Odrodzenia to słowa poety Pasha Vasa Shkodrani, iż „religią narodu albańskiego jest albanizm". Tego typu mentalność wynikała z przekonania, że kreacja narodu albańskiego, jego poczucia wspólnoty musi opierać się na przekonaniu, że będzie to naród wielowyznaniowy, stąd ideologia narodowa nie powinna zawierać elementów odwołujących się do określonej religii.

Badacze kultury albańskiej podkreślają fakt, iż wynikająca z prawa zwyczajowego moralność odrzucała podstawowe zasady etyczne chrześcijaństwa. Szczególnie drastycznym przykładem było masowe stosowanie prawa jak (zemsty krwawej), jednego z filarów Kodeksu Lęka Dukagjini. Prawo zwyczajowe zakładało znacznie większy rygoryzm w zakresie pokrewieństwa między małżonkami sięgający aż do czwartego, w skrajnych przypadkach do piątego pokolenia". Moralność chrześcijańska była niejednokrotnie postrzegana jako zagrożenie ekonomiczne — dotyczyło to zwłaszcza procederu sprzedaży w przypadku trudnej sytuacji materialnej najmłodszych córek do muzułmańskich haremów. Przekazywanie testamentem ziemi Kościołowi mogło mieć miejsce tylko wówczas, jeśli spadkobierca nie posiadał synów12.

Dosyć dziwaczny w europejskim kręgu kulturowym mógł się wydawać zwyczaj przychodzenia do świątyni z bronią. Dla Albańczyków broń i słowo „besa" znaczyły więcej niż religia czy nawet życie13. W mentalności Albańczyków zabójstwo jako akt zemsty nie było czynem nagannym, ale obowiązkiem honorowym, który należało wypełnić, aby nie narazić się na pogardę mieszkańców wsi. Przynależność religijna stała się kwestią osobistej korzyści i honoru rodziny. Decyzję o konwersji na islam podejmowano kolektywnie, często była to decyzja całej wspólnoty.

Działalność księży w niektórych wypadkach uznawano za obrazę honoru. Jedna z wsi w dolinie Kiri przeszła na islam, bo ich proboszcz zaspał w dniu święta religijnego. Wieś Ana-Malit k. Shkodër zmieniła wyznanie, gdyż mieszkańcy czuli się lekceważeni przez księdza katolickiego. Motywem konwersji bywała także korzyść osobista. Wieś Rapscia (Hoti) przeszła na islam, by zyskać przychylność tureckiego paszy. Niezależnie od zmiany wyznania wierni jak dawniej uczestniczyli w obyczaju krwawej zemsty. Nawet po przejściu na islam członkowie plemienia uczestniczyli razem z chrześcijanami w świętach religijnych ku czci patrona plemienia14. W uroczystościach religijnych w prawosławnym klasztorze Św. Jana brali udział zarówno prawosławni, jak również katolicy i muzułmanie. W klanie Shkreli islamscy neofici nadal płacili dziesięcinę na rzecz Kościoła. Edith Durham opisuje autentyczny przypadek z rejonu Elbasan, kiedy głowa rodziny posługiwała się dwoma imionami: jednym muzułmańskim wobec władz lokalnych i drugim — chrześcijańskim wobec rodziny15. W Lurë, gdzie najczęściej dochodziło do małżeństw mieszanych; dzieci, bez presji rodziców, mogły sobie wybrać religię. W tym przypadku ważniejsza była jedność plemienia niż różnice religijne. Nie należały do wyjątków przypadki wielowyznaniowości wśród rodzeństwa. Katolicki biskup Durrës Kaçorri miał w swojej rodzinie muzułmańskich krewnych. Praktycznie tylko Mirdyci, poza rodziną rządzącą16 byli konsekwentni w sprawach religii, nie zezwalając na apostazję czy imigrację muzułmanów. Angielski oficer J. Amery napisał, iż „dla Mirdytów chrześcijaństwo jest ponad wszystko kwestią tożsamości narodu"17.

Dla wielu Albańczyków odrodzenie narodowe kojarzyło się z uwolnieniem religii od obcej dominacji. Stąd akceptacja dla panteistycznej sekty islamu, jaką był bektaszyzm (sekta przyjęta wiele elementów nauki chrześcijańskiej) czy działania zmierzające do autokefalii Albańskiego Kościoła Prawosławnego.

Najwcześniej sprawa separacji albańskich wyznawców prawosławia dokonała się wśród amerykańskiej diaspory. W roku 1907 w Hudson (Massachusetts) zmarł młody Albańczyk i lokalny ksiądz grecki odmówił spełnienia obrządku liturgicznego, twierdząc, że zmarły był „albańskim nacjonalistą" i jako taki winien być wyklęty ze wspólnoty wiernych. Zmarły został pochowany bez posługi. Zgromadzenie albańskie w Massachusetts postanowiło w tej sytuacji powołać do życia Albański Autokefaliczny Kościół Prawosławny w USA. Za zgodą rosyjskiego biskupa Nowego Yorku Platona 8 marca 1908 r. powstał kościół narodowy, na czele którego stanął Fan Noli. Dwa tygodnie później po raz pierwszy w Bostonie liturgia prawosławna była sprawowana w języku albańskim. Pełną autokefalię AAKP w USA uzyskał w 1919 r. Jednym z pierwszych czasopism albańskich wydawanych przy użyciu ujednoliconego alfabetu (przyjętego na kongresie monastyrskim w 1908 r.) była „Lidhja Ordiodokse" (Liga Prawosławna) publikowana przez Michaiła Grameno w Korce18.

W przededniu uzyskania niepodległości wśród inteligencji albańskiej panowało przekonanie, że religia przeszkadza w rozwoju społecznym, ekonomicznym i politycznym kraju. Ruch narodowy miał charakter panalbański i brak było konfliktów wyznaniowych muzułmańsko-chrześcijańskich19. W apelach kierowanych do wielkich mocarstw, poprzedzających deklarację niepodległości, zgodnie podkreślano fakt, iż teksty zostały uzgodnione przez wszystkie najważniejsze wspólnoty wyznaniowe20.

przypisy

1 Były to: Austro-Węgry, Francja, Niemcy, Rosja, Wielka Brytania i Włochy.

2 Historia e Shqipërise, vel. m, Tiranę 1984, s. 86-244; Hauziński J., Leśny J.,

Historia Albanii, Wrocław 1992, s. 206-218.

3 Czermiński M., Albania, Kraków 1893, s. 147.

4 Hauziński J., Leśny J., op. cit., s. 88-89.

5 Dictionarum Latino-Epiroticum. Una cum nonułlis usitatoribus loquendi fonnu-lis. Per R.D, Franciscum Blanchum Epirolam, Romae 1635.

6 Pepa P., Dosja e diktatures, Tiranę 1995, s. 168.

7 Zdarzało się, że Turcy zmuszali księży albańskich, aby chrzcili ich dzieci tylko

po to, żeby uwolnić je od chorób i czarów (Czermiński M, op. cii., s. 157).

8 Były to zakonnice ze zgromadzenia stygmatystek, które zaczęły pracę edukacyjną

w Shkoder. W 1880 r. siostry miłosierdzia z Zagrzebia obsługiwały pierwszy szpital,

w Shkodër (The work of religious sislers in Albania, ACB 1990, s. 55).

9 W latach 1870-1908 biskupem Lezhe" był Polak, Franciszek Malczyński. Ur.

29 XE 1829 r. w Holubinie pow. Hrubieszów, syn Michała — proboszcza unickiego

i Marianny z Kalinowskich. Ukończył unickie seminarium duchowne w Chełmie,

potem studia w Rzymie. Wyświęcony na kapłana w 1860 r., byl profesorem

w seminarium w Chorwacji. W latach 1861-1867 zwierzchnik bułgarskiego kościoła

unickiego. Stamtąd powrócił do Rzymu, gdzie przeszedł na obrządek łaciński. Od

roku 1870 administrator diecezji Alessio (ob. Lezhë) gdzie 25 VII 1870 r. objął

obowiązki ordynariusza. Zamieszkał w oddalonym o 2 km od Lezhë Kelmeti —

wiosce góralskiej. W 1903 r. był po raz ostatni w Polsce. Zmarł 21 IV 1908 r.,

pochowany w Kelmeti. (Kubicki P., Bojownicy-kaplani za sprawę, Sandomierz

1933, cz. 1, t. m, s. 571).

10 Roucek J., Albania, w: Bałkanpolilics, Stanford 1948, s. 129

11 Durham M. E, Some Tribal Origins, Laws and Cusloms of the Balkans,

London 1928, s. 15.

12 Iwanowa I. W'., Siewiemaja Albanija w XIX'— naczale XX w. Obszczesiwien-

naja żizn, Moskwa 1973, s. 94.

13 Besa oznacza w języku albańskim słowo honoru, rozumiane wieloznacznie,

głównie jako gwarancja bezpieczeństwa dla określonej osoby.

14 Iwanowa I. W., op. cii., s. 75.

15 Durham E., Die Slawische Gefahr.., s. 130-131, cyt. za Moroco dela

Rok a, Kombesja dhefeja ne Shqiperi, Tiranë 1994, s. 24.

16 Wodzowie Mirdytów, plemienia tradycyjnie katolickiego mieli zwyczaj brać

kobiety muzułmańskie za żony.

17 Whitaker I., Tribal Structure and National Politics in Albania 1910-1950,

w: History and Social Anthropology, London 1968, s. 274-275.

18 Dako K, Albania-Master Key to the Near East, S. 89-91.

19 Kondis B., Greece and Albania, Thessaloniki 1976, s. 68; Bercovici K.,

20 The Incredible Batkans, New York 1932, s. 126.

* notka pochodzi z bloga na blogspocie