W rozważaniach cywilizacyjnych pomijana była kwestia dotycząca świadomości cywilizacyjnej. Czy taka świadomość istnieje i czy dotyczy tylko jednostki (podmiotu cywilizacyjnego), czy też można mówić o świadomości zbiorowej?
Czym bowiem jest polskość, katolicyzm, czy chrześcijaństwo bądź judaizm?
W dotychczasowym ujęciu traktowałem te pojęcia jako byty, czyli przypisywałem im określone cechy, strukturę, czy relacje. Ale dopiero posiadana przez jednostkę świadomość tych zależności, akceptacja i postępowanie w zgodzie z nimi powoduje, że można mówić o „ucywilizowaniu” w tym duchu.
Tak się dzieje, gdy jednostka ma status osoby, czyli akceptuje zależności własnym wyborem. Jednak w przypadku cywilizacji gromadnościowych ten świadomy wybór jest udziałem tylko tej struktury, która pełni rolę podmiotu cywilizacyjnego. W przypadku oparcia o Prawo Objawione – dotyczy to wyłącznie osoby Boga; reszta stworzenia jest obowiązana wypełniać zalecenia Prawa, (a faktycznie tych, którzy uzurpują sobie bycia pośrednikami).
W przytoczonym kontekście wydaje się, że można mówić o świadomości tylko jednostki obdarzonej samoświadomością. Świadomość zbiorowa – to inaczej zbiór wszystkich ustaleń i zasad cywilizacyjnych, czyli system filozoficzny, a rzekoma świadomość zbiorowa jest tylko oczekiwaną, najbardziej prawdopodobną reakcją zbiorowości wobec zdarzenia; sama w sobie – taka świadomość nie istnieje.
Jeśli zatem mówić o polskości, świadomości polskiej, to celne jest określenie Dmowskiego, że bycie Polakiem (polakiem – z małej litery jako przynależność cywilizacyjna) stwarza polskie obowiązki, czyli polska świadomość obliguje do określonych reakcji stosownych sytuacjom. Istotne, że to Polak samodzielnie, na podstawie polskich zależności określa reakcje dostosowując je i wybierając rozwiązanie.
Podobna sytuacja dotyczy tożsamości chrześcijańskiej.
Cel cywilizacyjny polskości i chrześcijaństwa jest zbliżony – rozwój świadomości aż do uzyskania świadomości boskiej. W zasadzie to samo można powiedzieć poprzez to, że i Polak i chrześcijanin samodzielnie określa dobre i złe postępowanie mając jedynie wytyczne : w chrześcijaństwie jest to odwołanie do Przykazań Miłości, a w polskości – „nie czyń drugiemu, co tobie niemiłe”.
Sprawa drogi realizacji – określona tu jako egalitarna, ma potwierdzenie w nauce Chrystusa, który stwierdza, że jego uczniowie mają być braćmi. W polskości takim wskazaniem jest tradycja Wieczerzy Wigilijnej, gdzie każdy ma miejsce przy stole, a czego symbolem jest wolne miejsce. Dodatkowo – dzielenie się potrawami z żywiną w gospodarstwie i przyznawanie jej możliwości mówienia – wskazuje, że także świat przyrody ma charakter równoprawny ludzkiemu istnieniu.
Można powiedzieć, że ten element traktowania świata przyrody jako równoprawnego bytu jest silniej zaznaczony w polskości – choćby kwestia drzewa figowego i sposób potraktowania go przez Chrystusa.
Trzeci element istotności cywilizacyjnej – podmiot cywilizacyjny został po części już omówiony. Można jedynie dodać, że interpretacja śmierci Chrystusa ma sens cywilizacyjny; Chrystus oddał swe życie dla podkreślenia znaczenia idei wyzwolenia się od wpływu Prawa (Mojżeszowego, czy szerzej Objawionego). Czyli wyzwolenia od grzechu, który jest przekraczaniem tego prawa.
(Interpretacja, że oddał życie „za nasze grzechy”, nawet jeśli te grzechy niweluje, to nie odrzuca ich istnienia, czyli podlegania Prawu).
Kończąc te uwagi warto dostrzec, że chrześcijaństwo bazujące na nauce Chrystusa nie stworzyło żadnej państwowości. Większość gmin chrześcijańskich rozwijała się w oparciu o wskazania Pawła, który włączył elementy judaistyczne do swojej nauki. W efekcie zapoczątkowany został proces hierarchizacji (opisywany), który przyspieszył po uznaniu tego chrześcijaństwa za religię państwową Cesarstwa Rzymskiego przez Konstantyna Wielkiego.
Z kolei w rejonach zamieszkanych przez plemiona słowiańskie utrzymywane były lokalne struktury o egalitarnym charakterze; natomiast jako podstawa bytu państwowego przyjęły wyraziste regulacje w Rzeczypospolitej. Stąd określenie Cywilizacja Polska – także z racji, że rozwiązania zostały dostosowane do warunków w jakich I RP była kształtowana.
