Chiny fabryką świata?

Powszechnie powtarzanym błędem w analizach geopolityczno-ekonomicznych jest utożsamianie wysokiej nadwyżki handlowej z siłą gospodarczą państwa. W rzeczywistości relacja ta jest znacznie bardziej złożona, a w wielu przypadkach – wręcz odwrotna. Nadwyżka handlowa nie jest automatycznie dowodem zdrowia gospodarki, konkurencyjności technologicznej czy trwałej przewagi strategicznej. Bardzo często stanowi ona objaw głębokich nierównowag strukturalnych, których konsekwencje ujawniają się z opóźnieniem.

Z punktu widzenia makroekonomii nadwyżka handlowa oznacza, że gospodarka produkuje więcej, niż jest w stanie skonsumować lub zainwestować wewnętrznie. Innymi słowy, popyt krajowy jest niewystarczający w relacji do podaży. W krajach wysoko rozwiniętych, o wysokich dochodach gospodarstw domowych, rozbudowanych systemach socjalnych i dojrzałych rynkach finansowych, naturalnym stanem jest relatywnie wysoka konsumpcja, często skutkująca deficytem handlowym. Deficyt ten nie oznacza słabości – jest finansowany przez globalny popyt na aktywa tych gospodarek, ich walutę, obligacje i rynek kapitałowy. W tym sensie deficyt handlowy bywa funkcją zaufania do systemu, a nie jego erozji.

W przypadku gospodarek opartych na chronicznej nadwyżce handlowej mechanizm jest inny. Nadwyżka często wynika z kombinacji niskiej konsumpcji wewnętrznej, wysokiej skłonności do oszczędzania wymuszonej niepewnością, ograniczonego systemu zabezpieczeń społecznych oraz silnej ingerencji państwa w strukturę cen, płac i kursu walutowego. Taki model wzrostu jest skuteczny na etapie nadrabiania zapóźnień rozwojowych, industrializacji i urbanizacji, lecz z czasem prowadzi do narastających napięć: nadprodukcji, spadającej rentowności, presji deflacyjnej oraz rosnącej zależności od rynków zewnętrznych.

Kluczowe jest również rozróżnienie między wolumenem eksportu a jego jakością ekonomiczną. Wysoka wartość eksportu nie mówi nic o marżach, rentowności przedsiębiorstw ani trwałości ich modeli biznesowych. Eksport realizowany przy niskich cenach, subsydiach państwowych, preferencyjnym finansowaniu i administracyjnie zaniżonym kursie waluty może zwiększać statystyki handlowe, jednocześnie generując straty na poziomie mikroekonomicznym. W takim układzie nadwyżka handlowa staje się mechanizmem przenoszenia problemów wewnętrznych na zewnątrz – eksportem deflacji i nadwyżek mocy produkcyjnych do partnerów handlowych.

Dodatkowo, chroniczna nadwyżka handlowa oznacza, że kraj ten w ujęciu netto finansuje resztę świata, gromadząc zagraniczne aktywa zamiast inwestować w poprawę dobrobytu własnych obywateli. W krótkim okresie może to wzmacniać pozycję rezerw walutowych i stabilność kursu, lecz w długim prowadzi do frustracji społecznej, niskiej dynamiki konsumpcji i rosnącej zależności wzrostu gospodarczego od czynników zewnętrznych, na które państwo ma coraz mniejszy wpływ.

W tym kontekście nadwyżka handlowa nie jest miarą siły, lecz miarą niedopasowania strukturalnego między produkcją a popytem. Gospodarka rzeczywiście silna to taka, która potrafi generować wzrost oparty na dochodach ludności, innowacjach o realnej wartości dodanej i równowadze między rynkiem wewnętrznym a zewnętrznym. Tam, gdzie nadwyżka handlowa staje się głównym filarem wzrostu, mamy do czynienia nie z triumfem, lecz z sygnałem ostrzegawczym – informacją, że model rozwojowy wyczerpuje swoje możliwości i wymaga głębokiej korekty.

Z perspektywy strategicznej oznacza to jedno: wysoka nadwyżka handlowa nie jest dowodem odporności systemu, lecz często ostatnim etapem przed narastającymi napięciami wewnętrznymi i zewnętrznymi. Państwa opierające swój wzrost niemal wyłącznie na eksporcie wchodzą w fazę, w której każda zmiana polityki handlowej partnerów, każda bariera taryfowa i każde spowolnienie globalnej koniunktury stają się egzystencjalnym zagrożeniem, a nie zwykłym cyklicznym wyzwaniem.

Jednak najbardziej uporczywym błędem w analizach geopolityczno-ekonomicznych jest utożsamianie wolumenu produkcji i inwestycji z realną siłą państwa. W statystykach makroekonomicznych miliardy dolarów wydane na infrastrukturę, budownictwo czy przemysł ciężki wyglądają jak spektakularny sukces rozwojowy. Problem polega na tym, że wolumen sam w sobie nie jest miarą efektywności, a już na pewno nie jest miarą trwałej przewagi gospodarczej. Kluczowe pytanie brzmi nie „ile wyprodukowano”, lecz czy i jak te inwestycje pracują w czasie.

W gospodarce rynkowej produkcja i inwestycje mają sens tylko wtedy, gdy są dobrze alokowane przez rynek kapitałowy: rozproszone pomiędzy tysiące podmiotów, oceniane przez inwestorów, banki i konsumentów, korygowane przez zyski i straty. Taki system selekcjonuje projekty, które są zdolne do samofinansowania się w długim horyzoncie. Infrastruktura, zakłady przemysłowe czy nieruchomości nie mogą być jedynie „zrealizowane” – muszą generować przepływy pieniężne wystarczające na utrzymanie, modernizację i obsługę długu. W przeciwnym razie stają się obciążeniem, a nie aktywem.

Szczególnie wyraźnie widać to na przykładzie infrastruktury. Nie jest sztuką przeznaczyć miliardy dolarów na budowę mostów, linii kolejowych, wieżowców czy całych nowych dzielnic. Każdy taki obiekt generuje jednak stałe koszty utrzymania, serwisowania, amortyzacji i przyszłych remontów. Infrastruktura starzeje się niezależnie od tego, czy jest używana. Jeżeli nie generuje wystarczającego popytu, zaczyna konsumować kapitał zamiast go pomnażać. W takim modelu państwo nie buduje bogactwa, lecz odkłada w czasie moment rozliczenia strat.

Jeszcze bardziej destrukcyjny jest mechanizm masowych inwestycji w nieruchomości oderwanych od realnego popytu. Budowa milionów mieszkań finansowanych kredytem i dopłatami rządowymi może przez pewien czas windować PKB, produkcję stali, cementu i zatrudnienie w budownictwie. Jednak niezamieszkane budynki nie są aktywami – są kosztami. Puste mieszkania niszczeją, wymagają ochrony, konserwacji i w końcu remontów, a jednocześnie tracą wartość rynkową. W takim układzie państwo nie tworzy kapitału, lecz zamraża go w strukturach, które nie mają zdolności do samodzielnego funkcjonowania.

To prowadzi do fundamentalnego paradoksu: w krótkim okresie taki model wygląda w statystykach jak „dynamiczny rozwój”, bo pieniądz krąży, produkcja rośnie, a inwestycje biją rekordy. W długim okresie okazuje się jednak, że była to iluzja wzrostu oparta na redystrybucji i zadłużeniu, a nie na realnej produktywności. Gospodarka zaczyna przypominać maszynę, która zużywa coraz więcej paliwa, aby utrzymać ten sam poziom ruchu.

Dlatego wolumen produkcji nie może być traktowany jako synonim siły państwa. Prawdziwa siła gospodarcza wynika z jakości alokacji kapitału, zdolności inwestycji do samofinansowania się oraz z równowagi pomiędzy produkcją, konsumpcją i akumulacją kapitału. Gdy państwo musi stale dopłacać do infrastruktury, nieruchomości i przemysłu tylko po to, by utrzymać statystyczny wzrost, mamy do czynienia nie z dobrym zarządzaniem, lecz z systemowym marnotrawstwem zasobów.

W tym sensie wiele analiz, które przedstawiają gigantyczne wolumeny produkcji i inwestycji jako dowód „potęgi”, opiera się na nierynkowych schematach myślenia. W takim ujęciu każda wydana złotówka czy dolar automatycznie „kręci gospodarkę”, niezależnie od tego, czy tworzy trwałą wartość. To błąd. Gospodarka może generować imponujące liczby, zużywać rekordowe ilości betonu, stali i energii – a jednocześnie stopniowo osłabiać własne fundamenty. W długim horyzoncie nie decyduje skala produkcji, lecz to, czy ta produkcja rzeczywiście pracuje na przyszły dobrobyt, zamiast tylko maskować jego erozję.

Wzorzec, który tutaj opisałem, nie jest nowy. Właśnie w ten sposób upadały wielkie imperia oparte na centralnym planowaniu i administracyjnym rozdziale kapitału. Związek Radziecki przez dekady imponował Zachodowi skalą produkcji stali, betonu, maszyn i infrastruktury, podczas gdy jego gospodarka wewnętrznie traciła zdolność do efektywnej alokacji zasobów. Gigantyczne projekty przemysłowe i infrastrukturalne nie generowały trwałej wartości, lecz pochłaniały coraz większe nakłady, wymagając ciągłych dopłat i ukrywając realną niewydolność systemu.

Historia pokazuje jasno: gospodarki nie bankrutują z braku inwestycji, lecz z powodu złych inwestycji. Państwo może przez lata podtrzymywać pozory wzrostu, dopóki ma dostęp do długu, rezerw i mechanizmów przymusu administracyjnego. W pewnym momencie jednak rachunek zawsze wraca – w postaci spadku wartości aktywów, kryzysu finansowego, erozji zaufania społecznego i konieczności „nacjonalizacji strat”. Imperia nie rozpadają się dlatego, że produkują za mało, lecz dlatego, że produkują dużo, ale nieefektywnie, myląc skalę z siłą.