Jan Bodakowski
Problemy wsi w Polsce w latach 1956–1980 w świetle listów do władz centralnych
Wieś polska obok Kościoła katolickiego była bastionem oporu przeciwko komunistycznej okupacji. Nie było to jakieś ideowe założenie przyjęte przez polskich rolników, ale fakt istnienia w systemie przestrzeni niezależnej od komunistycznego państwa, które w miastach kontrolowało każdy aspekt życia. Zapewne przetrwanie rolnictwa indywidualnego i Kościoła katolickiego było zasługą Żołnierzy Wyklętych, których eksterminacja absorbowała tak wiele sił, środków i czasu, ze strony komunistycznego okupanta, że ten opóźniał zniszczenie indywidualnego rolnictwa i Kościoła katolickiego, aż do momentu kiedy stało się to zbyt kłopotliwe.
Warto wiedzieć dużo więcej o tym jak wyglądały realia wsi w PRL. Umożliwi to niewątpliwie wydana nakładem Instytutu Pamięci Narodowej, 376 stronicowa, praca Anny Marii Adamus „Problemy wsi w Polsce w latach 1956–1980 w świetle listów do władz centralnych”.
Jak informuje IPN „publikacja odpowiada na pytanie, o jakich problemach polskiej wsi pisali jej mieszkańcy w listach kierowanych do władz centralnych PRL w latach 1956–1980. Istotą pracy jest przedstawienie wielowątkowego charakteru problemów wsi, które ukazano w tekście takimi, jakie były prezentowane w korespondencji do władz państwowych. Wybór listów na materiał źródłowy książki wynikał z przekonania, że dzięki nim można „usłyszeć głos” ludzi z okresu PRL, a także skonfrontować je z oficjalną dokumentacją powstałą w instytucjach partyjnych i państwowych”.
Zdaniem IPN „książka wpisuje się w nurt badań dziejów społecznych Polski Ludowej. Składa się z dwóch części podzielonych w układzie problemowo-chronologicznym”.
Według informacji udzielanych przez IPN „pierwsza część prezentuje najważniejsze aspekty zjawiska pisania listów poprzez ustalenie skali, adresatów i nadawców, przedmiotu skarg, formy i formulatury listów oraz ich rolę w mechanizmie funkcjonowania władzy. Dzięki pracochłonnej kwerendzie autorka ukazuje fenomen pisania do władzy, który umieszcza w szerszym kontekście historycznym. Warto podkreślić, że w okresie PRL Polacy napisali około 50 milionów listów, skarg, próśb, a także donosów zaadresowanych do władz partyjnych i administracji państwowej, gospodarczej oraz spółdzielczości”.
IPN informuje też, że „druga część pracy została poświęcona studiom nad zawartością merytoryczną owej korespondencji. W listach obywateli PRL do jej władz – jak w soczewce – odbijały się małe i duże problemy realnego socjalizmu. Poruszono w nich niemal wszystkie problemy polityczne, społeczne i gospodarcze ówczesnej Polski. Dotyczyły one wielu aspektów życia, począwszy od spraw prywatnych, niekiedy bardzo intymnych, skończywszy na opisywaniu spraw publicznych i powszechnych. Dokonana w książce analiza skupia się na problemach poruszanych najczęściej, w dłuższym okresie – tych, które można traktować jako powszechnie występujący element wiejskiej codzienności”.
Spis treści publikacji
I. CZĘŚĆ PIERWSZA. PISANIE DO WŁADZY
1. Listy do władzy w PRL: geneza, adresaci, skala .............................................. 33
Pisanie do władz na przestrzeni wieków – wybrane aspekty ................................ 33
Regulacje prawne................................................................................................... 36
Adresaci ................................................................................................................. 42
Komitet Centralny Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej ........................... 48
Komitet do spraw Radia i Telewizji „Polskie Radio i Telewizja” ..................... 58
Urząd Rady Ministrów....................................................................................... 63
Rada Państwa ..................................................................................................... 68
Dynamika pisania listów do władzy i jej podstawowe przyczyny ........................ 70
2. Przedmiot skarg ................................................................................................... 83
3. Nadawcy listów..................................................................................................... 87
Cechy społeczno-demograficzne ........................................................................... 87
Motywy pisania do władzy ................................................................................... 89
4. Formy i formulatura listów ................................................................................ 93
Formy listów .......................................................................................................... 93
Formulatura listów. Strategie nadawców............................................................... 98
Anonimy ................................................................................................................ 103
5. Praca z listami ...................................................................................................... 109
Biuletyny, materiały, notatki, serwisy, sprawozdania ............................................ 109
Działalność interwencyjna instytucji ..................................................................... 115
Reakcja na listy ...................................................................................................... 118
Problem wiarygodności listów............................................................................... 122
II. CZĘŚĆ DRUGA.
PROBLEMY WSI W ŚWIETLE LISTÓW DO WŁADZ CENTRALNYCH
1. Rolnictwo indywidualne i sprawy gospodarskie w świetle chłopskich listów 129
Problemy indywidualnego gospodarowania .......................................................... 135
Należności i świadczenia na rzecz państwa....................................................... 135
Inwestycje i pożyczki rolne ............................................................................... 141
Kontraktacja i zbyt płodów rolnych................................................................... 143
Gospodarka ziemią i wykorzystanie gruntów........................................................ 151
Pomiary i klasyfikacja gruntów ......................................................................... 152
Fikcyjne rozpisywanie gruntów......................................................................... 154
Scalenia gruntów................................................................................................ 156
Dewastacja gospodarstw.................................................................................... 158
Przekazywanie gospodarstw w zamian za rentę ................................................ 166
Ochrona gruntów rolnych i leśnych. Wywłaszczanie gruntów
na cele budowlane, komunikacyjne i przemysłowe........................................... 177
Elektryfikacja wsi i melioracje gruntów ................................................................ 186
Elektryfikacja wsi............................................................................................... 186
Melioracje gruntów............................................................................................ 192
Usługi dla rolnictwa............................................................................................... 195
2. Kłopoty aprowizacyjne wsi, funkcjonowanie handlu i usług........................... 205
Zaopatrzenie wsi .................................................................................................... 205
Braki aprowizacyjne .......................................................................................... 207
Artykuły przemysłowe i opałowe ...................................................................... 212
Środki do produkcji rolnej ................................................................................. 219
Problem konsumentów – cena ............................................................................... 224
Jakość i estetyka towarów...................................................................................... 226
Reklamacje artykułów przemysłowych w handlu wiejskim.................................. 229
Funkcjonowanie wiejskich placówek handlowych................................................ 233
Warunki lokalowe i sanitarne sklepów .............................................................. 233
Kultura handlu ................................................................................................... 235
Kolejki................................................................................................................ 236
Opinie o usługach .................................................................................................. 237
Funkcjonowanie transportu publicznego ........................................................... 237
Poczta Polska ..................................................................................................... 241
Państwowy Zakład Ubezpieczeń ....................................................................... 242
3. Władza .................................................................................................................. 245
Administracja państwowa i partyjna...................................................................... 247
Uwagi o funkcjonowaniu administracji ............................................................. 247
Praca wymiaru sprawiedliwości – egzekucja świadczeń................................... 254
„Oni” – władza w potocznej opinii........................................................................ 260
Wybory................................................................................................................... 262
4. Edukacja i kultura w opinii mieszkańców wsi .................................................. 267
Szkolnictwo wiejskie ............................................................................................. 267
Szkoły ................................................................................................................ 267
Nauczyciele........................................................................................................ 269
Kultura ................................................................................................................... 273
Radiofonizacja i czytelnictwo na wsi ................................................................ 273
Domy kultury, domy ludowe, klubokawiarnie
oraz świetlice młodzieżowe ............................................................................... 276
5. Wiejskie problemy społeczne .............................................................................. 283
„Polska wódką pachnąca” – przyczyny ................................................................. 283
Najważniejsze konteksty alkoholizmu i pijaństwa na wsi..................................... 289
Alkohol a zaburzenia życia rodzinnego............................................................. 289
Nielegalna produkcja oraz pokątny handel alkoholem...................................... 296
Wypadki w stanie nietrzeźwości........................................................................ 298
Pijana władza i nietrzeźwi urzędnicy................................................................. 300
Zakończenie ............................................................................................................. 305
Aneks ........................................................................................................................ 311
Wykaz skrótów......................................................................................................... 325
Spis tabel................................................................................................................... 329
Bibliografia ............................................................................................................... 331
Indeks osób ............................................................................................................... 355
Indeks geograficzny ................................................................................................. 367
Jan Bodakowski
