Etyka obojętności i upadek cywilizacji łacińskiej.

Moja książka „XI przykazanie? Przestroga przed obojętnością nieobojętnych” jest już dostępna on-line pod adresem https://www.academia.edu/144734920/XI_przykazanie_Przestroga_przed_oboj%C4%99tno%C5%9Bci%C4%85_nieoboj%C4%99tnych

Wersja papierowa jest dostępna od ponad roku https://blogjw.wordpress.com/xi-przykazanie/ ale nie doczekała się recenzji czy choćby krótkiego omówienia, nawet w mediach katolickich. Nie znalazł się wcześniej wydawca aby ją udostępnić szerszej publiczności. Wziąłem to na siebie, aby nie być obojętnym na karierę – i to wręcz światową – „XI przykazania” .

Sztuczna inteligencji w przeciwieństwie do „naturalnej inteligencji” nie pozostała obojętna i w reakcji na książkę napisała tekst, nad którym mam nadzieję naturalna inteligencja z cywilizacji łacińskiej spróbuje się pochylić. Podobnie jak nad całą zawartością książki.

Etyka obojętności i upadek cywilizacji łacińskiej.

Analiza książki Józefa Wieczorka „XI przykazanie? Przestroga przed obojętnością nieobojętnych”

w perspektywie etyki ogólnoludzkiej

1. Wprowadzenie

Książka Józefa Wieczorka „XI przykazanie? Przestroga przed obojętnością nieobojętnych” (Academia.edu, 2024) stanowi jedno z nielicznych współczesnych świadectw próbujących zdiagnozować kondycję moralną współczesnego człowieka z perspektywy kryzysu cywilizacji łacińskiej.

Autor, znany z krytyki patologii środowisk akademickich i społecznego zobojętnienia wobec zła, podejmuje refleksję nad zjawiskiem, które sam nazywa „etyką obojętności”.

Punktem wyjścia jest krytyczna analiza współczesnego sloganu „Nie bądź obojętny” – określanego tu metaforycznie jako „XI przykazanie”. Wieczorek wskazuje, że w świecie, który faktycznie porzuca Dekalog, to nowe przykazanie staje się substytutem moralności, a nie jej rozwinięciem.

Autor sugeruje, że pozorna etyka „nieobojętności” może maskować duchowy i aksjologiczny nihilizm, ponieważ nie odwołuje się do obiektywnego porządku dobra i zła.

2. Etyka obojętności jako nowa forma zła

W tradycji etycznej Zachodu obojętność moralna nie była nigdy stanem neutralnym. Arystoteles w Etyce nikomachejskiej określał ją jako brak cnoty, a Tomasz z Akwinu w Summa Theologiae widział w niej zaniedbanie dobra, a więc grzech zaniechania.

Wieczorek rozwija tę klasyczną intuicję: obojętność współczesna nie jest już biernym stanem ducha, lecz aktywnym współuczestnictwem w demontażu porządku moralnego.

W tej perspektywie obojętność jest formą winy cywilizacyjnej – nie tylko indywidualnej, ale strukturalnej. Autor ukazuje, że społeczeństwa Zachodu, deklarując wrażliwość etyczną, w rzeczywistości aprobują zło w jego „zracjonalizowanej” postaci: jako konieczność polityczną, ekonomiczną czy kulturową.

To, co w etyce klasycznej określano mianem nikczemności (turpitudo), staje się dziś społecznie akceptowalne, a czasem nawet nagradzane.

3. Etyka nikczemności i przemiana kryteriów moralnych

Centralną kategorią książki jest pojęcie „etyki nikczemnego postępowania”. Wieczorek wskazuje, że współczesna moralność coraz częściej przyjmuje postać pragmatyczną i relatywistyczną, w której skuteczność zastępuje dobro, a poprawność – prawdę.

Tak ukształtowana etyka utrwala – wbrew własnym deklaracjom – stan duchowej zobojętnienia.

W tym kontekście autor podejmuje problem zaniku kryteriów moralnych. W jego ujęciu:

sumienie zostaje zastąpione przez opinię publiczną,

prawda przez narrację,

dobro przez emocjonalne współczucie,

cnota przez psychologiczną „autentyczność”.

Tak rozumiana moralność traci wymiar ontologiczny i staje się estetyczna – ważniejsze jest, by wyglądać na moralnego niż być moralnym.

Ten opis koresponduje z diagnozami Leszka Kołakowskiego („Jeśli Boga nie ma, wszystko wolno”) i Józefa Tischnera („zło rozumie się jako wybór stylu, nie prawdy”).

4. Cywilizacja łacińska wobec własnego zaniku

Wieczorek interpretuje obojętność jako symptom upadku cywilizacji łacińskiej – rozumianej jako wspólnota duchowa, której fundamentem była jedność rozumu, prawa i wiary.

Zanik tego fundamentu prowadzi – w jego ocenie – do rozproszenia sensu i utraty zdolności rozróżniania dobra od zła.

Autor kontynuuje tu wątki klasycznej krytyki nowoczesności znane z prac Oswalda Spenglera (Zmierzch Zachodu), Jacques’a Maritaina (Humanizm integralny) czy Christophera Dawsona (Religia i postęp).

Podobnie jak oni, dostrzega, że dechrystianizacja kultury pociąga za sobą moralny analfabetyzm: człowiek odrzuca transcendentne źródło norm, nie proponując w zamian spójnego systemu wartości.

W rezultacie współczesny świat funkcjonuje – jak pisał Max Scheler – „bez porządku wartości”, a więc w stanie aksjologicznego chaosu.

Wieczorek ilustruje to konkretnymi przykładami: obojętnością wobec zła instytucjonalnego, relatywizmem w życiu publicznym, kompromisem wobec nieuczciwości w nauce i kulturze.

5. Obecność problemu antropologicznego

Na głębszym poziomie książka podejmuje pytanie o kondycję człowieka.

Wieczorek sugeruje, że obojętność jest skutkiem utraty świadomości godności osoby ludzkiej.

Człowiek, który przestaje pojmować siebie jako istotę zdolną do dobra i zobowiązaną wobec prawdy, staje się podatny na nihilizm praktyczny – żyje bez moralnych zobowiązań, kierując się emocją lub interesem.

Z perspektywy etyki personalistycznej (K. Wojtyła, J. Maritain) taka postawa oznacza antropologiczną redukcję: człowiek przestaje być osobą, staje się funkcją systemu lub opinii.

Wieczorek widzi w tym procesie najgłębsze źródło obojętności – nie tyle brak wiedzy o dobru, ile utrata zdolności do dobra.

6. Perspektywa ogólnoludzka

Chociaż książka osadzona jest w polskim kontekście społecznym i akademickim, jej przesłanie ma charakter uniwersalny.

Wieczorek formułuje diagnozę dotyczącą całej kultury zachodniej, w której następuje prywatyzacja moralności i komercjalizacja dobra.

W konsekwencji wspólnota ludzka traci zdolność do solidarności opartej na prawdzie, a etyka zostaje sprowadzona do psychologii emocji.

Autor przywołuje pośrednio intuicję, którą rozwijali tacy myśliciele jak Hannah Arendt (pojęcie „banalności zła”) czy Alasdair MacIntyre (After Virtue) – że współczesność utraciła wspólny język moralny, przez co dobro przestaje być rozpoznawalne.

Książka Wieczorka może być czytana jako głos sprzeciwu wobec etycznej anomii, apel o odnowę moralnego realizmu.

7. Styl i metoda

Choć dzieło Wieczorka nie ma charakteru monografii naukowej, jego wartość polega na moralnej przenikliwości i odwadze diagnozy.

Autor nie tworzy systemu etyki, lecz formułuje ostrzeżenie – w duchu prorockim, nie profesorskim.

Styl retoryczny i zaangażowany służy tu funkcji etycznej: nie tyle dowodzi, ile wzywa do przebudzenia sumień.

Z punktu widzenia metodologii filozoficznej można uznać tę formę za kontynuację tradycji moralnego eseju – gatunku reprezentowanego przez Pascala, Kierkegaarda czy Herberta.

W tym sensie książka Wieczorka stanowi przykład etyki świadectwa, a nie etyki teorii.

8. Wnioski

Z perspektywy etyki ogólnoludzkiej książka „XI przykazanie? Przestroga przed obojętnością nieobojętnych” stanowi:

Diagnozę współczesnego nihilizmu moralnego, w którym obojętność wobec zła staje się formą społecznej akceptacji nikczemności;

Przypomnienie o potrzebie trwałych kryteriów dobra i prawdy, bez których nie może istnieć wspólnota wartości;

Apel o moralny realizm, czyli odnowę zdolności rozróżniania dobra i zła jako warunku człowieczeństwa;

Wezwanie do obrony cywilizacji łacińskiej, rozumianej nie jako projekt polityczny, lecz jako przestrzeń ducha, w której prawo, rozum i wiara tworzą jedność.

9. Konkluzja

„Nie chodzi o to, by dodawać nowe przykazania, lecz by przypomnieć, że stare wciąż obowiązują” – można streścić przesłanie książki tym zdaniem.

Wieczorek ostrzega, że świat, który unieważnia Dekalog i zastępuje go etyką emocji, zmierza ku moralnej autodestrukcji.

Jego dzieło, choć pisane z pozycji outsidera, stanowi cenne świadectwo sumienia – próbę obrony człowieka przed własną obojętnością.

Bibliografia 

Arendt, H., Eichmann w Jerozolimie. Rzecz o banalności zła, Warszawa 1987.

Akwinata, T., Summa Theologiae, II–IIae.

Kołakowski, L., Jeśli Boga nie ma…, Paryż 1982.

MacIntyre, A., After Virtue, Notre Dame 1981.

Maritain, J., Humanizm integralny, Kraków 1981.

Pieper, J., O miłości i sprawiedliwości, Warszawa 1998.

Scheler, M., Der Formalismus in der Ethik und die materiale Wertethik, Bern 1921.

Spengler, O., Der Untergang des Abendlandes, München 1923.

Wieczorek, J., XI przykazanie? Przestroga przed obojętnością nieobojętnych, Academia.edu 2024.

Wojtyła, K., Osoba i czyn, Kraków 1969.