AUTOPOIESIS NAUKI: GENEALOGIA, STRUKTURA, GRANICE

Wstęp

Nauka – rozumiana nie jako zbiór twierdzeń, lecz jako system operacyjny – spełnia w sposób zaskakująco ścisły kryteria autopoiesis, jakie wprowadzili Humberto Maturana i Francisco Varela. Nie tylko wytwarza własne elementy i własną strukturę, ale przede wszystkim:

1. tworzy siebie z siebie,

2. ustanawia własne reguły obowiązywania,

3. jest zamknięta operacyjnie,

4. generuje własną ontologię i własne kryteria istnienia,

5. eliminuje wszystko, czego nie potrafi sformalizować,

6. posługuje się kodami pozwalającymi odróżnić prawdę-nieprawdę tylko w obrębie swoich operacji.

W tej perspektywie pytanie Sellarsa: „Czy nauka stwierdza, że kostki lodu istnieją?” nabiera charakteru nie anegdotycznego, lecz ontologicznie fundamentalnego.

I. Genealogia nauki: od ontologicznej ambicji do epistemicznego autyzmu

1. Antyk: nauka jako realistyczna metafizyka

U Arystotelesa i stoików nauka była poznaniem tego, co istnieje, w sensie substancjalnym. Istnienie stanowiło fundament, metoda była wtórna. Nauka była częścią ontologii.

2. Nowożytność: metoda staje się źródłem istnienia

Galileusz, Descartes, Newton dokonują fundamentalnego przesunięcia:

istnieje tylko to, co można zmierzyć.

To, czego nie można zmierzyć — nie istnieje z punktu widzenia nauki.

Następuje formalizacja realności.

3. XIX–XX wiek: całkowita epistemizacja bytu

U pozytywistów i fizykalistów byt redukuje się do:

• danych pomiarowych,

• modeli matematycznych,

• predykcji statystycznych.

Sellars pokazuje ostatecznie, że nauka nie orzeka o istnieniu, lecz operuje w świecie modeli, które same są produktami systemu naukowego. Empiryczne przedmioty nie są „dane”, ale „skonstruowane”.

„Lista przedmiotów, których rzeczywiste istnienie nie zostało ustalone przez twardą naukę, jest naprawdę imponująca, i figurują na niej nawet kostki lodu.”

— W. Sellars

II. Struktura autopoeityczna nauki

1. Operacyjne zamknięcie

Nauka działa poprzez kod prawdziwe / nieprawdziwe, ale tylko w obrębie własnych operacji:

• hipoteza → pomiar → model → predykcja → falsyfikacja → nowa hipoteza

Wszystkie te elementy są produktami systemu, a nie świata zewnętrznego.

2. Tworzenie własnych elementów

Nauka wytwarza:

• własne obiekty („pola”, „cząstki wirtualne”, „poziomy energii”, „wielkości obserwowalne”),

• własne prawa,

• własne typy wyjaśnień,

• własne kryteria dowodu,

• własne klasyfikacje.

Jak pieniądz w ekonomii, tak obiekty naukowe są kreowane w ramach systemu.

3. Reprodukcja operacji

Każdy wynik pomiaru:

• opiera się na wcześniejszych teoriach,

• powstaje za pomocą narzędzi, które same są produktami teorii,

• potwierdza lub modyfikuje system,

• ale nigdy go nie przekracza.

System nauki jest samowystarczalny — hoduje własne warunki możliwości.

III. Genealogia istnienia naukowego

(jak nauka utraciła ontologię i stała się systemem autopoiesis)

Podobnie jak w prawie źródłem obowiązywania stała się fikcja normatywna, a w ekonomii wartość wywodzi się z symbolicznego długu, tak w nauce ontologia przechodziła kolejne transformacje, prowadzące do utraty kontaktu z „rzeczywistością”.

1. Ontologia metafizyczna (Arystoteles → scholastyka)

Istnieje to, co ma substancję, formę, cel.

To świat silnie realny: rzeczy są, bo są.

2. Ontologia empiryczna (Galileusz → Oświecenie)

Istnieje to, co można zmierzyć.

Rzeczywistość zostaje zredukowana do obserwacji.

3. Ontologia matematyczna (Laplace → XIX w.)

Istnieje to, co daje się opisać równaniem.

Zdanie ontologiczne zostaje zastąpione równaniem.

4. Ontologia modelowa (XX w.)

Istnieje to, co ma model teoretyczny.

Rzeczywistość = konstrukcja w przestrzeni formalnej.

5. Ontologia autopojetyczna (XX/XXI w.)

Istnieje to, co:

• przechodzi proces recenzji,

• zostaje opublikowane,

• jest cytowane,

• utrzymuje stabilność w obiegu nauki.

To ostatnie stadium jest kluczowe:

Nauka już nie potrzebuje świata.

Nauka potrzebuje jedynie własnej komunikacji.

W tym sensie nauka staje się analogiczna do:

• prawa (które potrzebuje norm, nie sprawiedliwości),

• ekonomii (która potrzebuje pieniądza, nie towaru),

• mediów (które potrzebują informacji, nie faktów).

6. Nauka jako producent ontologii: problem istnienia

To tutaj pojawia się fundamentalny problem:

Nauka nie bada istnienia — nauka bada modele.

To, co „istnieje” naukowo:

• istnieje jako wielkość obserwowalna,

• istnieje jako pojęcie teoretyczne,

• istnieje jako obiekt matematyczny,

• istnieje jako produkt pomiaru.

Ale nie istnieje jako byt w sensie metafizycznym.

IV. Autopoiesis nauki w perspektywie genealogicznej (analogicznie do prawa, ekonomii i prawdy)

1. Prawda — od adekwacji do systemu kodów

W klasycznym sensie prawda była relacją: intelekt ↔ rzecz.

W nauce prawda staje się relacją: model ↔ pomiar.

Relacja do rzeczy znika.

2. Prawo — od bytu moralnego do operacji praworządności

Prawo naturalne: osoba moralna.

Prawo pozytywne: kod legalne/nielegalne.

Autopoiesis prawa: forma reprodukująca samą siebie.

Analogicznie:

Autopoiesis nauki: metoda reprodukująca samą siebie.

3. Ekonomia — od rzeczy (zboże, metal) do czystej formy (pieniądz kreowany ex nihilo)

MMT, Greaber → pieniądz jest aktem formy, nie materii.

Operacyjne zamknięcie ekonomii.

Analogicznie:

Nauka kreuje swój „pieniądz”: wielkości mierzalne.

V. Problem zdarzeń oryginalnych: granica naukowego poznania

Nauka nie radzi sobie ze zdarzeniami:

• unikatowymi,

• pojedynczymi,

• nienależącymi do typu,

• niepowtarzalnymi.

Dlaczego?

Bo nie da się ich podłączyć pod:

• model,

• prawo,

• statystykę,

• typ,

• powtarzalność.

Wydarzenie jednoegzemplarzowe nie istnieje w obrębie kodu nauki.

VI. Dlaczego nauka tworzy własną rzeczywistość

Analogicznie do:

• prawa, które tworzy legalność,

• ekonomii, która tworzy wartość,

• mediów, które tworzą fakty,

• polityki, która tworzy konflikty,

nauka tworzy świat naukowy, który następnie postrzegamy jako „świat rzeczywisty”.

Jest to efekt trzech mechanizmów:

1. Redukcja modalna

Świat jest redukowany do tego, co możliwe w modelu.

2. Reifikacja modelu

Model zaczyna pełnić rolę realności („DNA = życie”, „H₂O = woda”).

3. Zamknięcie operacyjne

Nauka uznaje jedynie to, co sama uznała wcześniej.

VII. Autopoiesis nauki a granica systemowa: problem meta-poziomu

Tak jak Gödel wykazał, że system nie może udowodnić własnej niesprzeczności,

tak nauka nie może:

• potwierdzić własnej ontologii,

• przekroczyć własnego kodu metodologicznego,

• udowodnić prawdziwości własnych założeń,

• orzec, co naprawdę istnieje poza jej modelami.

System nie może widzieć świata — widzi tylko własne operacje.

Wnioski

1. Nauka jest autopoeitycznym systemem, który:

– tworzy własne obiekty,

– stosuje własne kryteria prawdy,

– reprodukuje własne operacje,

– eliminuje wszystko, czego nie potrafi ująć w modelu.

2. Zdarzenia oryginalne są epistemicznie niewidzialne.

3. Nauka nie orzeka o istnieniu — orzeka o dopasowaniu modelu do pomiaru.

4. Jedyną nauką o nauce może być meta-nauka, ale ta również podlega autopoiesis.

5. Autopoiesis nauki czyni ją potężną, lecz ślepą na to, co wymyka się formalizacji.

Bibliografia

– Carnap R., The Logical Structure of the World, 1928.

– Greaber D., Debt: The First 5000 Years, 2011.

– Gödel K., Über formal unentscheidbare Sätze, 1931.

– Hempel C., Aspects of Scientific Explanation, 1965.

– Luhmann N., Die Wissenschaft der Gesellschaft, 1992.

– Maturana H., Varela F., Autopoiesis and Cognition, 1980.

– Popper K., The Logic of Scientific Discovery, 1959.

– Putnam H., Reason, Truth and History, 1981.

– Sellars W., Science, Perception and Reality, 1963.

– Wittgenstein L., Philosophical Investigations, 1953.