Peryferyjna suwerenność w porządku archē nowoczesności

1. Wprowadzenie: suwerenność jako pozycja w strukturze, nie status prawny

W klasycznym ujęciu nowoczesnego państwa suwerenność miała charakter binarny: albo państwo było suwerenne, albo podporządkowane. W warunkach późnej nowoczesności oraz złożonych porządków ponadnarodowych to rozróżnienie traci jednak wartość analityczną. Tezą niniejszego rozdziału jest stwierdzenie, że suwerenność przyjmuje dziś charakter stopniowalny i strukturalny, a jej realny zakres zależy od pozycji danego państwa wobec archē, rozumianej jako niejawna struktura wyznaczająca warunki możliwości decyzji politycznej.

Polska, Niemcy i Francja funkcjonują wewnątrz tego samego porządku nowoczesności, lecz zajmują w nim radykalnie odmienne pozycje strukturalne. Różnica nie dotyczy formalnych instytucji, lecz relacji do źródeł racjonalności systemowej.

Polska, Niemcy i Francja funkcjonują wewnątrz tego samego porządku archē nowoczesności. Wszystkie:

są państwami konstytucyjnymi,

opierają się na rządach prawa,

posiadają demokrację przedstawicielską,

uczestniczą w porządkach ponadnarodowych (UE).

Różnica między nimi nie dotyczy więc modelu ustrojowego, lecz pozycji strukturalnej wobec archē:

Niemcy i Francja – jako współtwórcy ram,

Polska – jako ich internalizujący odbiorca.

2. Archē nowoczesności jako rama analityczna

Archē w sensie przyjętym w niniejszej analizie nie oznacza punktu historycznego ani podmiotu suwerennego, lecz niejawny poziom ontologiczno-epistemiczny, na którym ustala się:

co uchodzi za racjonalne,

jakie decyzje są „odpowiedzialne”,

które konflikty są dopuszczalne,

gdzie przebiega granica możliwej polityczności.

W tym sensie archē działa przed konstytucją, przed prawem i przed demokracją, jako warunek ich sensowności¹. Dostęp do archē oznacza zdolność do jej współkształtowania; brak dostępu skutkuje funkcjonowaniem w trybie adaptacyjnym.

3. Suwerenność rdzeniowa: Niemcy i Francja

3.1. Niemcy – suwerenność przez regułę

Niemcy stanowią przykład suwerenności rdzeniowej o charakterze normatywno-regulacyjnym. Niemiecka Ustawa Zasadnicza (Grundgesetz) oraz orzecznictwo Federalnego Trybunału Konstytucyjnego pełnią funkcję nie tylko konstytucji krajowej, lecz także narzędzia negocjacji relacji z porządkami ponadnarodowymi².

Niemcy:

współtworzą standardy racjonalności prawnej i instytucjonalnej,

posiadają zdolność redefiniowania reguł bez kwestionowania systemu,

działają blisko poziomu archē, ponieważ same uczestniczą w jego reprodukcji.

Suwerenność nie przejawia się tu w arbitralnej decyzji, lecz w kontroli formy reguł.

3.2. Francja – suwerenność przez decyzję

Francja reprezentuje odmienny wariant suwerenności rdzeniowej – model decyzyjny, oparty na silnej egzekutywie i centralizacji władzy politycznej. Konstytucja V Republiki zabezpiecza przestrzeń realnej decyzji, w której polityka ma pierwszeństwo przed normą³.

Francuska tradycja republikańska:

zachowała wyraźny element suwerenności decyzyjnej,

dopuszcza odstępstwa od reguł w imię racji politycznych,

umożliwia redefinicję granic racjonalności systemowej w sytuacjach kryzysowych.

Francja pozostaje więc blisko archē poprzez zdolność czasowego zawieszania jej obowiązywania.

4. Polska jako system peryferyjnej suwerenności

Na tym tle Polska jawi się jako system suwerenności peryferyjnej, tj. taki, który:

posiada pełną suwerenność formalno-prawną,

dysponuje kompletnym aparatem konstytucyjnym,

lecz nie uczestniczy w wytwarzaniu archē nowoczesności.

Transformacja ustrojowa po 1989 r. miała charakter internalizacji gotowego porządku normatywnego, a nie aktu konstytutywnej decyzji suwerennej⁴. Polska konstytucja z 1997 r. była efektem tego procesu, a nie jego początkiem.

5. Prawo: produkcja norm czy ich internalizacja?

6. Konstytucja: narzędzie czy opakowanie?

Niemcy

Niemiecka Ustawa Zasadnicza (Grundgesetz):

powstała jako projekt porządkujący,

była od początku w dialogu z realną władzą,

funkcjonuje jako narzędzie regulacji systemu, nie tylko symbol.

Trybunał Konstytucyjny w Karlsruhe:

nie tylko interpretuje konstytucję,

negocjuje relację Niemiec z porządkami zewnętrznymi.

Francja

Konstytucja V Republiki:

podporządkowuje prawo decyzji politycznej,

wzmacnia egzekutywę,

zachowuje przestrzeń suwerenności decyzyjnej.

Francja zachowała:

polityczny wymiar archē,

nawet w ramach integracji.

Polska

Konstytucja RP:

pełni funkcję legitymizacyjną,

nie stanowi narzędzia negocjacji,

jest raczej językiem zgodności niż decyzji.

Polski spór konstytucyjny:

toczy się o interpretację,

nie o redefinicję warunków.

Konstytucja: narzędzie w rdzeniu, symulakrum na peryferiach

Z perspektywy porównawczej konstytucja pełni zasadniczo różne funkcje:

W Polsce konstytucja działa głównie jako symulakrum suwerenności: reprezentuje władzę, lecz nie lokalizuje jej źródła. Spory konstytucyjne dotyczą interpretacji norm, a nie redefinicji warunków możliwości decyzji⁵.

7. Prawo i jurydyzacja konfliktu

W państwach rdzeniowych prawo:

jest narzędziem projektowania porządku,

pozostaje w napięciu z polityką.

W państwie peryferyjnym prawo:

służy adaptacji,

przekształca konflikty w spory legalności,

neutralizuje decyzję.

Zgodnie z teorią Luhmanna i Teubnera prawo jako system autopoietyczny skutecznie redukuje złożoność, lecz w peryferiach robi to kosztem polityczności⁶.

8. Suwerenność symboliczna i jej konsekwencje

Polska zachowuje wszystkie symbole państwowości, jednak – jak pokazuje Pistor – realna władza normatywna przesuwa się ku poziomom technicznym, ponadnarodowym i prywatnym⁷. W efekcie suwerenność:

ulega symbolizacji,

staje się przedmiotem sporów narracyjnych,

generuje konflikty konstytucyjne o charakterze zastępczym.

8.1 Administracja i aparat państwa

Niemcy

silna, autonomiczna biurokracja,

zdolność strategicznego myślenia,

administracja jako element archē.

Francja

centralizm decyzyjny,

elitarne korpusy państwowe,

polityka ponad techniką.

Polska

administracja wdrożeniowa,

koncentracja na zgodności,

słaba zdolność projektowania.

Państwo peryferyjne:

dobrze wykonuje cudze modele,

słabo produkuje własne.

8.2 Symulakry suwerenności: różne poziomy

Niemcy i Francja:

posiadają realne zaplecze decyzyjne,

symulakry są cienkie.

Polska:

opiera się na formach symbolicznych,

symulakry są gęste i widoczne.

Im słabsza pozycja strukturalna,

tym silniejsza potrzeba symboli.

9. Peryferia jako przestrzeń konfliktu symbolicznego

Brak dostępu do archē powoduje, że konflikt przesuwa się:

z poziomu decyzji,

na poziom reprezentacji.

Peryferie produkują więc więcej sporów o:

konstytucję,

praworządność,

tożsamość,

„prawdziwą” suwerenność.

Nie są to konflikty patologiczne, lecz konsekwencja strukturalnej pozycji wobec archē nowoczesności⁸.

9.1 Kryzys: test pozycji strukturalnej

W momentach kryzysu:

Niemcy i Francja naginają reguły,

Polska musi je udowodnić.

To klasyczna różnica rdzeń–peryferie:

prawo dla peryferii,

decyzja dla rdzenia.

9.2 Peryferyjna produkcja podmiotowości

Obywatel i cywil: różne formy życia

Niemcy / Francja

obywatel jako podmiot polityczny,

silna kultura instytucjonalna,

zdolność do artykulacji konfliktu.

Polska

dominacja figury „cywila”:

kontraktującego,

defensywnego,

adaptacyjnego,

ostrożnego.

Polski cywil:

nie ufa decyzji, ufa normie.

10. Teza końcowa

Polska funkcjonuje jako system peryferyjnej suwerenności,

w którym konstytucja i prawo pełnią przede wszystkim funkcję symulakrów zgodności,

podczas gdy Niemcy i Francja – jako systemy rdzeniowe –

uczestniczą w współtworzeniu archē nowoczesności.

Różnica nie polega na ilości demokracji czy jakości prawa,

lecz na pozycji wobec niejawnych warunków możliwości decyzji.

Przypisy

Luhmann, N., Social Systems, Stanford University Press 1995.

Kommers, D., The Constitutional Jurisprudence of the Federal Republic of Germany, Duke University Press 2012.

Rosanvallon, P., La légitimité démocratique, Seuil 2008.

Streeck, W., Buying Time, Verso 2014.

Tuori, K., European Constitutionalism, Cambridge University Press 2015.

Teubner, G., Law as an Autopoietic System, Blackwell 1993.

Pistor, K., The Code of Capital, Princeton University Press 2019.

Baudrillard, J., Simulacra and Simulation, University of Michigan Press 1994.

Bibliografia

Baudrillard, J. (1994). Simulacra and Simulation.

Kommers, D. (2012). The Constitutional Jurisprudence of the Federal Republic of Germany.

Luhmann, N. (1995). Social Systems.

Pistor, K. (2019). The Code of Capital.

Rosanvallon, P. (2008). La légitimité démocratique.

Streeck, W. (2014). Buying Time.

Teubner, G. (1993). Law as an Autopoietic System.

Tuori, K. (2015). European Constitutionalism.