Demokracja bez archē: głosowanie w warunkach epistemicznej asymetrii

1. Wprowadzenie: problem nie dotyczy demokracji, lecz jej horyzontu poznawczego

W debacie publicznej kryzys demokracji najczęściej opisywany jest w kategoriach instytucjonalnych (naruszenia praworządności, populizm, deficyty reprezentacji) lub moralnych (erosja wartości liberalnych). Celem niniejszego rozdziału jest przesunięcie analizy na poziom epistemologiczny: nie pytamy, czy demokracja działa, lecz co demokracja może wiedzieć i rozstrzygać.

Teza rozdziału brzmi: w systemach peryferyjnych demokracja funkcjonuje bez dostępu do archē, czyli bez możliwości rozpoznania i współkształtowania niejawnych warunków, które wyznaczają granice sensownej polityczności. W konsekwencji głosowanie odbywa się w warunkach strukturalnej asymetrii poznawczej, a nie wolnej deliberacji nad realnymi alternatywami.

2. Archē i demokracja: napięcie strukturalne

Klasyczne teorie demokracji zakładają, że demos sprawuje władzę nad porządkiem politycznym lub przynajmniej nad jego zasadniczym kierunkiem¹. Tymczasem w warunkach nowoczesnych archē – rozumiana jako niejawna struktura selekcji racjonalności politycznej – lokuje się poza zasięgiem decyzji demokratycznej².

Demokracja:

nie ustanawia archē,

nie decyduje o jej treści,

operuje wewnątrz jej granic.

Nie oznacza to fikcyjności demokracji, lecz jej ontologiczne ograniczenie: demokracja jest procedurą wtórną wobec porządku, który ją umożliwia.

3. Epistemiczny warunek demokracji

Każda decyzja demokratyczna zakłada minimalną zgodność co do:

tego, co jest możliwe,

tego, co jest odpowiedzialne,

tego, co jest „realistyczne”.

Te kategorie nie są neutralne; stanowią efekt działania archē. Jak zauważa Niklas Luhmann, system polityczny nie operuje prawdą, lecz akceptowalnością komunikacyjną³. Demokracja nie wybiera spośród wszystkich możliwości, lecz spośród uprzednio przefiltrowanych opcji.

Problem pojawia się wtedy, gdy:

mechanizm selekcji pozostaje epistemicznie niejawny dla uczestników procedury.

4. Peryferyjna demokracja jako demokracja adaptacyjna

W systemach peryferyjnych (takich jak Polska) demokracja przyjmuje postać demokracji adaptacyjnej:

głosowanie nie dotyczy kierunku strukturalnego,

legitymizuje wybór między wariantami zgodnymi z obowiązującą racjonalnością,

sankcjonuje zgodność, nie decyzję konstytutywną.

Demokracja staje się mechanizmem:

zatwierdzania interpretacji rzeczywistości, a nie jej przekształcania⁴.

5. Asymetria poznawcza: elity – obywatele

Elity systemowe:

znają język procedur,

rozumieją ograniczenia systemowe,

akceptują archē jako „konieczność”.

Obywatele:

doświadczają skutków decyzji,

nie widzą źródeł ograniczeń,

nie mają dostępu do poziomu selekcji możliwości.

Powstaje strukturalna asymetria epistemiczna:

elity zarządzają interpretacją,

obywatele reagują afektywnie.

Demokracja nie znosi tej asymetrii – ona ją instytucjonalizuje⁵.

6. Głosowanie jako akt epistemicznie ograniczony

Akt wyborczy:

nie jest aktem ignorancji,

nie jest irracjonalny,

jest racjonalny w granicach dostępnej wiedzy.

Problem polega na tym, że wiedza ta:

nie obejmuje archē,

nie pozwala na ocenę alternatyw strukturalnych,

redukuje wybór do konfliktów symbolicznych.

Głosowanie staje się:

wyborem narracji o rzeczywistości,

a nie wyborem między rzeczywiście różnymi porządkami⁶.

7. Symbolizacja wyboru politycznego

W warunkach braku dostępu do archē demokracja kompensuje swój deficyt poznawczy poprzez symbolizację:

suwerenności,

konstytucji,

tożsamości kulturowej,

moralnej wyższości.

Konflikty polityczne przesuwają się z poziomu decyzji na poziom znaczeń. To nie jest patologia demokracji peryferyjnej, lecz jej funkcjonalna adaptacja⁷.

8. Dlaczego demokracja „nie spełnia obietnic”

Rozczarowanie demokracją wynika z błędnego założenia, że:

głosowanie = sprawczość strukturalna.

Tymczasem w warunkach nierozpoznanej archē:

wybory zmieniają obsadę ról,

nie zmieniają scenariusza,

nie zmieniają architektury.

To rodzi:

frustrację,

delegitymizację elit,

radykalizację dyskursu.

9. Demokracja a zgoda epistemiczna

Demokracja peryferyjna pełni kluczową funkcję:

produktor zgody epistemicznej.

Nie chodzi o zgodę na konkretne decyzje, lecz o zgodę na to, jak należy rozumieć rzeczywistość. Demokracja:

stabilizuje archē,

czyni ją „naszą”,

neutralizuje pytanie o jej pochodzenie⁸.

10. Teza końcowa

Demokracja bez archē nie jest pozorem demokracji,

lecz demokracją epistemicznie ograniczoną.

Głosowanie nie dotyczy w niej warunków możliwości władzy,

lecz sankcjonuje wybór pomiędzy interpretacjami narzuconej racjonalności.

Asymetria poznawcza między elitami a obywatelami

jest jej nieusuwalnym elementem strukturalnym.

To nie kryzys demokracji.

To demokracja w warunkach niejawnej ontologii władzy.

Przypisy

Dahl, R., Democracy and Its Critics, Yale University Press 1989.

Luhmann, N., Social Systems, Stanford University Press 1995.

Luhmann, N., Political Theory in the Welfare State, De Gruyter 1990.

Streeck, W., Buying Time, Verso 2014.

Bourdieu, P., On the State, Polity Press 2014.

Fenichel Pitkin, H., The Concept of Representation, University of California Press 1967.

Baudrillard, J., Simulacra and Simulation, University of Michigan Press 1994.

Rosanvallon, P., Counter-Democracy, Cambridge University Press 2008.

Bibliografia

Baudrillard, J. (1994). Simulacra and Simulation.

Bourdieu, P. (2014). On the State.

Dahl, R. (1989). Democracy and Its Critics.

Fenichel Pitkin, H. (1967). The Concept of Representation.

Luhmann, N. (1990). Political Theory in the Welfare State.

Luhmann, N. (1995). Social Systems.

Rosanvallon, P. (2008). Counter-Democracy.

Streeck, W. (2014). Buying Time.