Elity bez archē: poznawcza asymetria władzy w Polsce

1. Teza i zakres rozdziału

Tezą niniejszego rozdziału jest twierdzenie, że polskie elity polityczne, prawne i eksperckie funkcjonują w warunkach trwałej poznawczej asymetrii wobec archē nowoczesności. Nie oznacza to ich ignorancji ani braku kompetencji, lecz strukturalną niemożność rozpoznania i współkształtowania niejawnych warunków możliwości władzy, w ramach których same działają.

Elity te nie są więc ani suwerenami, ani prostymi wykonawcami, lecz mediatorami porządku, którzy stabilizują system poprzez normalizację jego racjonalności.

2. Archē a wiedza: władza nierozpoznawalna

Jak wskazuje teoria systemów społecznych Niklasa Luhmanna, nowoczesna władza nie operuje poprzez bezpośrednie rozkazy, lecz poprzez selekcję sensu i redukcję złożoności¹. Archē – rozumiana jako niejawna struktura warunków możliwości decyzji – znajduje się poza horyzontem bezpośredniego poznania aktorów systemowych.

Dostęp do archē nie polega na jej „posiadaniu”, lecz na zdolności:

współtworzenia reguł racjonalności,

okresowego zawieszania norm,

redefinicji granic sensu politycznego.

W systemach peryferyjnych ta zdolność jest strukturalnie ograniczona.

3. Elity peryferyjne a elity rdzeniowe

Elity systemów rdzeniowych (np. Niemcy, Francja):

uczestniczą w wytwarzaniu standardów,

kształtują język racjonalności,

dysponują możliwością niestandardowej decyzji w sytuacjach kryzysowych.

Elity peryferyjne (takie jak w Polsce):

internalizują obowiązujące ramy,

działają w trybie adaptacyjnym,

nie mają wpływu na poziom archē.

Różnica nie jest ilościowa (lepsze/gorsze elity), lecz ontologiczna i epistemiczna².

4. Transformacja elit jako proces epistemicznej adaptacji

Transformacja po 1989 r. oznaczała dla polskich elit nie tyle przejęcie władzy suwerennej, ile wejście w istniejący porządek racjonalności instytucjonalnej³. Sukces elit mierzył się zdolnością:

implementacji standardów,

dostosowania instytucji,

utrzymania „wiarygodności”.

W rezultacie wykształciła się elita:

doskonale poruszająca się w języku procedur,

normatywnie lojalna wobec systemu,

epistemicznie zależna od zewnętrznych kryteriów racjonalności.

5. Elity jako filtr epistemiczny

W warunkach nierozpoznawalnej archē elity pełnią funkcję filtra poznawczego, który:

tłumaczy system obywatelom,

upraszcza jego złożoność,

zamyka alternatywy poza horyzontem debaty.

Elity rzadko mówią:

„nie wiemy, gdzie jest źródło władzy”,

częściej:

„innej możliwości nie ma”.

Język konieczności zastępuje język decyzji⁴.

6. Asymetria poznawcza między elitami a obywatelami

Asymetria władzy w Polsce nie polega dziś przede wszystkim na sile przymusu, lecz na nierównym dostępie do interpretacji rzeczywistości.

Elity: rozpoznają reguły, ale nie archē.

Obywatele: doświadczają skutków, ale nie reguł.

Ta luka poznawcza:

generuje nieufność,

napędza konflikty symboliczne,

produkuje narracje spiskowe jako formy kompensacji epistemicznej⁵.

7. Demokracja w warunkach epistemicznego deficytu

Demokracja w systemie peryferyjnym nie jest zawieszona, lecz przekształcona:

nie decyduje o archē,

sankcjonuje wybory w obrębie istniejących рам,

działa jako mechanizm zgody epistemicznej.

Obywatel:

głosuje na interpretacje,

nie na realne alternatywy strukturalne.

To prowadzi do erozji zaufania bez zaniku procedur demokratycznych⁶.

8. Elity i konflikt symboliczny

Pozbawione dostępu do archē elity:

nie mogą zaoferować realnej zmiany ram,

rywalizują więc o symboliczną reprezentację porządku.

Konflikty elit toczą się wokół:

konstytucji,

praworządności,

moralnej legitymacji,

„właściwej” interpretacji Zachodu.

Są to konflikty realne, lecz zastępcze.

9. Porównanie z XIX wiekiem

W XIX wieku elity:

rozpoznawały centrum władzy,

działały wobec niego krytycznie,

pełniły funkcję artykulacji zależności.

W XXI wieku elity:

są częścią obiegu władzy,

nie kwestionują archē,

racjonalizują jej skutki.

To przesunięcie nie oznacza degradacji elit, lecz zmianę ontologii władzy⁷.

10. Teza końcowa

Polskie elity funkcjonują jako elity bez archē:

posiadają kompetencje operacyjne i symboliczne,

lecz pozbawione są dostępu do warunków możliwości władzy.

Poznawcza asymetria między elitami a obywatelami

staje się kluczowym mechanizmem stabilizacji suwerenności peryferyjnej.

To nie kryzys demokracji.

To demokracja w warunkach nierozpoznawalnej ontologii władzy.

Przypisy

Luhmann, N., Social Systems, Stanford University Press 1995.

Streeck, W., Buying Time, Verso 2014.

Offe, C., Varieties of Transition, Polity Press 1996.

Hayek, F. A., The Road to Serfdom, University of Chicago Press 1944 (analiza języka konieczności).

Fenichel Pitkin, H., The Concept of Representation, University of California Press 1967.

Rosanvallon, P., Counter-Democracy, Cambridge University Press 2008.

Walicki, A., Poland Between East and West, Stanford University Press 1994.

Bibliografia

Fenichel Pitkin, H. (1967). The Concept of Representation.

Hayek, F. A. (1944). The Road to Serfdom.

Luhmann, N. (1995). Social Systems.

Offe, C. (1996). Varieties of Transition.

Rosanvallon, P. (2008). Counter-Democracy.

Streeck, W. (2014). Buying Time.

Walicki, A. (1994). Poland Between East and West.