Pojęcie – narracja – obraz jako trzy poziomy tej samej analizy ontologicznej

1. Wprowadzenie metodologiczne

W refleksji nad współczesnymi porządkami społecznymi i politycznymi coraz wyraźniej ujawnia się ograniczenie analizy prowadzonej wyłącznie na poziomie pojęciowym. Kategorie filozoficzne, choć niezbędne, nie są już wystarczające do uchwycenia rzeczywistości systemów, które funkcjonują bez telosu, bez aktu założycielskiego i bez stabilnego odniesienia ontologicznego.

Teza niniejszego tekstu głosi, że adekwatna analiza świata autopoiesis (w tym Unii Europejskiej) wymaga rozróżnienia trzech nieredukowalnych, lecz komplementarnych poziomów opisu:

1 pojęcia,

2 narracji,

3 obrazu.

Nie są to różne „style” mówienia o tym samym, lecz trzy poziomy ujawniania tej samej ontologii.

2. Poziom pierwszy: pojęcie (ontologia formalna)

Poziom pojęciowy jest domeną filozofii i teorii systemów. To tutaj pojawiają się takie kategorie jak:

autopoiesis,

operacyjna zamkniętość,

brak telosu,

różnicowanie zamiast przyczynowości,

symulakrum.

W pracach Niklas Luhmann system społeczny nie odnosi się do świata jako bytu, lecz do własnych operacji¹. Prawda, sens, racjonalność nie są fundamentami, lecz funkcjami systemowymi. Analogicznie, u Jean Baudrillard rzeczywistość zostaje zastąpiona przez obieg znaków, które nie odsyłają już do żadnego pierwotnego odniesienia².

Charakterystyka

Poziom pojęcia jest poziomem najwyższej abstrakcji. Operuje kategoriami takimi jak:

byt / funkcjonowanie,

akt / proces,

telos / homeostaza,

autopoiesis,

kod epistemiczny,

symulakrum.

Na tym poziomie nie opisujemy świata empirycznego ani doświadczenia jednostkowego. Opisujemy warunki możliwości tego świata.

Funkcja epistemiczna

Pojęcie:

porządkuje,

upraszcza,

abstrahuje,

umożliwia porównanie systemów.

Jest jednak ślepe na doświadczenie. Nie pokazuje, jak świat jest przeżywany ani jak wygląda.

Ograniczenie

Pojęcie nie potrafi uchwycić:

egzystencjalnego napięcia,

percepcyjnej oczywistości,

zmysłowej „normalności” świata, który utracił sens.

Poziom pojęciowy pozwala zdiagnozować strukturę, ale ma ograniczoną zdolność opisu doświadczenia. Pokazuje jak system działa, lecz nie jak jest przeżywany.

3. Poziom drugi: narracja (ontologia doświadczenia)

Narracja pojawia się tam, gdzie pojęcie traci zdolność oddziaływania egzystencjalnego. Literatura — zwłaszcza literatura spekulatywna — nie konkuruje z teorią, lecz ujawnia jej konsekwencje dla podmiotu.

U Philip K. Dick świat funkcjonuje poprawnie, mimo że nie daje się ontologicznie potwierdzić. Bohater nie wie, czy rzeczywistość jest prawdziwa, lecz musi w niej działać³. To narracyjny odpowiednik tezy o świecie operacyjnym bez gwarancji bytu.

Z kolei Franz Kafka opisuje system prawa i władzy, który działa doskonale, lecz nigdy nie przechodzi w akt rozstrzygnięcia. Narracja ujawnia to, czego pojęcie nie potrafi oddać: egzystencjalną bezradność wobec porządku proceduralnego⁴.

Charakterystyka

Narracja (literacka, eseistyczna, fikcyjna) wprowadza czas, podmiot i sytuację graniczną. To na tym poziomie pojawiają się:

bohater,

niepewność,

rozpad sensu,

niestabilność realności.

Narracja nie wyjaśnia świata — ona pokazuje, jak się w nim żyje.

Funkcja epistemiczna

Narracja:

internalizuje ontologię,

pokazuje skutki systemu z perspektywy podmiotu,

ujawnia koszt istnienia w porządku bez telosu.

To dlatego pisarze tacy jak Dick, Kafka, Orwell czy Borges są kluczowi: nie dlatego, że „przewidzieli przyszłość”, lecz dlatego, że opisali doświadczenie świata, który już nie potrzebuje sensu, aby działać.

Ograniczenie

Narracja:

pozostaje partykularna,

zależy od punktu widzenia,

nie daje całościowego obrazu struktury.

Narracja jest więc fenomenologią autopoiesis — pokazuje, jak system jest przeżywany od wewnątrz.

4. Poziom trzeci: obraz (ontologia widzenia)

Obraz ujawnia to, co nie daje się ani pojęciowo wyrazić, ani narracyjnie opowiedzieć wprost: strukturę świata jako całości.

Surrealizm Salvador Dalí nie przedstawia przyszłości ani fantazji, lecz świat pozbawiony substancjalnego czasu. Rozpuszczone zegary są wizualnym odpowiednikiem tezy o trwaniu bez telosu⁵.

Z kolei metafizyczne miasta Giorgio de Chirico ukazują architekturę po wydarzeniu: formę bez historii, przestrzeń bez aktu. To obrazowy ekwiwalent systemu, który trwa po sensie.

Charakterystyka

Obraz działa tam, gdzie pojęcie i narracja zawodzą. Nie tłumaczy i nie opowiada — ujawnia strukturę świata w jednym spojrzeniu.

U de Chirica, Beksińskiego, Eschera czy Dalego:

świat jest stabilny, lecz pusty,

forma trwa, sens znika,

wszystko jest poprawne, ale nigdzie nie prowadzi.

Funkcja epistemiczna

Obraz:

znosi czas,

eliminuje narrację,

pozwala „zobaczyć” ontologię jako całość.

To jedyny poziom, na którym autopoiesis staje się intuicyjnie oczywista.

Ograniczenie

Obraz:

nie argumentuje,

nie rozróżnia,

nie daje narzędzi analitycznych.

Obraz działa natychmiastowo. Nie wymaga zgody intelektualnej. Pokazuje ontologię, zanim zostanie ona nazwana.

5. Trzy poziomy – jedna ontologia

Kluczowe jest to, że pojęcie, narracja i obraz:

nie są wymienne,

nie są hierarchiczne,

nie konkurują ze sobą.

Opisują ten sam porządek ontologiczny, lecz z różnych punktów dostępu:

Dopiero ich konstelacja pozwala uchwycić świat, który:

nie jest już projektem,

nie jest jeszcze katastrofą,

lecz trwa jako samopodtrzymująca się forma.

6. Zastosowanie: dlaczego UE wymaga tej triady

Unia Europejska jako porządek autopojetyczny:

nie daje się opisać ideologicznie (brak telosu),

nie daje się zredukować do interesów (brak suwerena),

nie daje się przeżyć jako wspólnota sensu.

Dlatego:

pojęcie (Luhmann) wyjaśnia jej strukturę,

narracja (Dick, Kafka) ujawnia doświadczenie obywatela,

obraz (Dalí, de Chirico, Escher) pozwala ją zobaczyć.

7. Wniosek końcowy

Pojęcie, narracja i obraz nie są trzema sposobami mówienia o tym samym świecie — są trzema poziomami ujawniania świata, który nie może być już uchwycony jednym językiem.

W epoce autopoiesis analiza redukowana do jednego poziomu staje się ślepa. Dopiero ich sprzężenie pozwala rozpoznać porządek, który działa zamiast istnieć.

Przypisy

N. Luhmann, Soziale Systeme, Suhrkamp, 1984.

J. Baudrillard, Simulacres et Simulation, Galilée, 1981.

P. K. Dick, Ubik; Do Androids Dream of Electric Sheep?

F. Kafka, Proces.

G. Deleuze, Logique du sens (interpretacja surrealizmu); por. S. Dalí, The Persistence of Memory.