Psychologia: Ukryta forma przemocy psychicznej.

Szantaż emocjonalny to subtelna, a zarazem wyrafinowana forma przemocy psychicznej, która niszczy zaufanie, wolność i integralność psychiczną człowieka. Jest cichy, lecz wyjątkowo skuteczny. Nierzadko pozostaje niezauważony przez lata, aż do momentu, gdy ofiara doświadcza wypalenia emocjonalnego, depresji, utraty poczucia tożsamości lub nawet objawów psychosomatycznych. W przeciwieństwie do przemocy fizycznej, która zostawia widoczne ślady, szantaż emocjonalny działa w sferze psychiki, relacji i uczuć – i właśnie dlatego bywa trudniejszy do rozpoznania.

Polega on na wywieraniu presji psychicznej poprzez manipulowanie emocjami, aby skłonić drugą osobę do określonego zachowania lub decyzji. Szantażysta często wykorzystuje uczucia takie jak strach, poczucie winy, wstyd, litość, obowiązek, a nawet miłość – wszystko po to, by uzyskać kontrolę i przewagę nad swoją ofiarą.

Psychoterapeutka Susan Forward, jedna z pionierek badań nad tym zjawiskiem, pisze:

"Szantaż emocjonalny to gra, w której jedna osoba mówi: Jeśli nie zrobisz tego, co chcę, będziesz cierpieć – a za twoje cierpienie odpowiedzialny będziesz ty sam".

W szantażu emocjonalnym nie chodzi o otwartą przemoc, lecz o zawoalowaną grę emocjonalną, w której jeden partner staje się dominującym manipulatorem, a drugi – uległą ofiarą.

Szantażysta emocjonalny nie rodzi się z dnia na dzień. Wiele mechanizmów, które prowadzą do takiego zachowania, wykształca się w wyniku własnych deficytów emocjonalnych, traum, lęków oraz nieumiejętności budowania relacji opartych na zaufaniu. Często są to osoby:

- z niskim poczuciem własnej wartości,

- unikające porzucenia (z lękiem przed samotnością),

- kontrolujące i lękowe,

- nieumiejące komunikować potrzeb w sposób otwarty.

Z kolei ofiary szantażu emocjonalnego to często osoby empatyczne, lojalne, z tendencją do rezygnowania z własnych potrzeb dla dobra innych. Często mają za sobą dzieciństwo w rodzinach dysfunkcyjnych, gdzie nauczyły się, że "miłość” oznacza poświęcenie i cierpienie.

Według Susan Forward szantaż emocjonalny przebiega w czterech krokach:

1. Żądanie – Szantażysta formułuje oczekiwanie: "Nie chcę, żebyś jechała w delegację”.

2. Opór ze strony ofiary – Osoba manipulowana mówi: "Ale to dla mnie ważne, od tego zależy moja kariera”.

3. Presja – Pojawia się groźba, obrażanie się, milczenie, dramatyzowanie: "Skoro jedziesz, to znaczy, że ci na mnie nie zależy”.

4. Uległość – Ofiara rezygnuje z wyjazdu, by uniknąć konfliktu, kary lub poczucia winy.

W ten sposób powstaje cykl przemocy emocjonalnej, który trudno przerwać, ponieważ ofiara z każdym razem czuje się coraz bardziej odpowiedzialna za emocje i samopoczucie szantażysty.

Szantaż emocjonalny rzadko przybiera formę bezpośrednich gróźb. Najczęściej to:

- "Jeśli mnie naprawdę kochasz, to…”

- "Po tym, co dla ciebie zrobiłem, spodziewałem się czegoś innego.”

- "Nie chcę cię stracić, ale jeśli tak postąpisz, to nie będę miał wyjścia.”

- "Wszyscy mnie opuszczają – teraz ty też?”

- "Zobacz, jak bardzo cierpię przez ciebie.”

Takie komunikaty nie są wyrazem troski, lecz próbą kontroli i emocjonalnej dominacji.

Związki romantyczne są najczęstszym środowiskiem, w którym rozwija się szantaż emocjonalny. Przykład:

Asia zdecydowała się przyjąć propozycję pracy w innym mieście. Jej partner Paweł zareagował: "Jeśli naprawdę mnie kochasz, nie zostawiłabyś mnie tutaj samego. Wybierasz karierę zamiast nas?”.

To klasyczny przykład szantażu emocjonalnego, gdzie partner próbuje zatrzymać drugą osobę, wzbudzając w niej poczucie winy i konieczność wyboru między miłością a rozwojem osobistym.

Rodzice często nieświadomie, stosują szantaż wobec dzieci – także dorosłych.

"Poświęciłam dla ciebie całe życie, a ty nie możesz nawet zadzwonić raz w tygodniu?”

Tu pojawia się motyw długu emocjonalnego, który dzieci mają "spłacać” przez całe życie.

Z kolei w środowisku zawodowym dobrym przykładem szantażu emocjonalnego jest sytuacja, gdy Szef mówi: "Zawiodłeś mnie – myślałem, że jesteś lojalny. Przez twoją decyzję cały dział cierpi” – nie tylko manipuluje ofiarą, ale również stosuje presję grupową jako narzędzie emocjonalnego nacisku.

Skutki szantażu emocjonalnego mogą być poważne i długofalowe:

- chroniczne poczucie winy i nieadekwatności,

- zaburzenia lękowe i depresyjne,

- utrata poczucia tożsamości,

- trudności w podejmowaniu decyzji,

- obniżona samoocena,

- uzależnienie emocjonalne od sprawcy.

Z czasem ofiara może odczuwać wyuczoną bezradność, czyli przekonanie, że nie ma wpływu na swoje życie i że każda próba zmiany zakończy się porażką.

Pierwszym krokiem, który ofiara winna zrobić w swojej obronie, jest rozpoznanie, że dana relacja opiera się na przymusie, a nie na wolności i zaufaniu.

Stawianie zdrowych granic jest podstawą zdrowych relacji. Komunikaty typu: "Nie zgadzam się na takie traktowanie” są pierwszym krokiem do odzyskania kontroli nad sobą.

Ponadto praca nad asertywnoscią. Asertywność to zdolność do wyrażania własnych potrzeb, emocji i granic bez agresji, ale z szacunkiem do siebie i drugiego człowieka.

Poza tym wsparcie psychoterapeuty, które pomaga zrozumieć dynamikę relacji i nauczyć się mechanizmów obronnych.

Odbudowa poczucia własnej wartości jest podstawą, ponieważ osoba z silnym poczuciem wartości jest mniej podatna na presję i manipulację.

W wielu kulturach – w tym polskiej – istnieje silny społeczny nacisk na poświęcanie się dla innych, szczególnie w rodzinie. Kult "matki Polki” czy "wiernego męża” może wzmacniać przekonanie, że cierpienie w relacji jest oznaką miłości. To sprzyja powstawaniu i utrzymywaniu toksycznych więzi opartych na szantażu emocjonalnym.

Szantaż emocjonalny to ukryta forma przemocy, która niszczy relacje od środka. Choć nie zostawia siniaków ani ran, jego skutki bywają równie, a czasem bardziej bolesne niż przemoc fizyczna. Aby się przed nim chronić, potrzebne są: świadomość, odwaga i wsparcie. Najważniejsze jednak to zrozumienie, że miłość nie jest przymusem, a relacja nie może rozwijać się tam, gdzie panuje lęk i manipulacja.

Źródła:

Susan Forward Szantaż emocjonalny. Jak się bronić przed manipulacją i odzyskać kontrolę nad swoim życiem (2020)

Robert B. Cialdini Wywieranie wpływu na ludzi (2014)

Harriet B. Braiker Kiedy "kocham”, znaczy "zrób, co chcę” (2003)

Brene Brown Dary niedoskonałości (2012)

Marshall B. Rosenberg Porozumienie bez przemocy (2012)

Marta Nasiołkowska Przemoc emocjonalna w relacjach bliskich – mechanizmy i skutki, Psychologia i Życie (2019)

Judith Herman Przemoc. Uraz psychiczny i powrót do równowagi (2015)

Zdjęcie Google