Notatka Sekretarza Generalnego ONZ (Wersja skrócona)

 Po II wojnie światowej wielu obywateli polskich – ofiar nazistowskiej okupacji – nie doczekało się odszkodowań za doznane krzywdy. Rząd Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej już w 1969 roku podkreślał w ONZ, że odpowiedzialność za zbrodnie wojenne i zbrodnie przeciwko ludzkości nie może ograniczać się wyłącznie do ścigania sprawców. Konieczne jest również zapewnienie odszkodowań ofiarom i ich rodzinom.

 Polska wskazywała, że obowiązujące w Republice Federalnej Niemiec przepisy i praktyka sądów tworzyły bariery uniemożliwiające dochodzenie roszczeń przez Polaków – mimo że prawo międzynarodowe wyklucza przedawnienie takich zbrodni. Szczególnie dotyczyło to wdów, sierot, osób prześladowanych w obozach, robotników przymusowych, jeńców wojennych oraz ofiar eksperymentów medycznych. Rząd PRL żądał też, by roszczenia te były dziedziczone i nie mogły być uznawane za „przedwczesne” czy „przedawnione”.

 Podkreślano, że sprawiedliwość wymaga uznania odpowiedzialności materialnej państwa-agresora i przedsiębiorstw korzystających z pracy przymusowej. Polska apelowała, aby w prawie międzynarodowym wprowadzić jasne i niedyskryminujące zasady odszkodowań, obejmujące wszystkie ofiary zbrodni wojennych i zbrodni przeciwko ludzkości.

United Nations – Economic and Social Council (ECOSOC)

Komisja Praw Człowieka, 26. sesja, 24 listopada 1969 r.

Temat: „Question of the punishment of war criminals and of persons who have committed crimes against humanity”

(„Kwestia karania zbrodniarzy wojennych i osób, które popełniły zbrodnie przeciwko ludzkości”)

Wersja oryginalna istniała w kilku językach (angielski, francuski, hiszpański, rosyjski), natomiast tłumaczenia na niemiecki i polski wykonywano tylko dla wewnętrznych potrzeb lub wydań archiwalnych.

Notatka Sekretarza Generalnego. Wersja skrócona.

Polska – stanowisko rządu PRL w sprawie odpowiedzialności za zbrodnie wojenne i zbrodnie przeciwko ludzkości (1969)

Rząd Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej uważa, że kwestia odpowiedzialności za zbrodnie wojenne i zbrodnie przeciwko ludzkości nie może być ograniczona wyłącznie do uregulowania odpowiedzialności karnej osób winnych tych zbrodni. Zasady odpowiedzialności cywilnej za szkody wyrządzone w następstwie zbrodni wojennych i zbrodni przeciwko ludzkości powinny zostać również określone w odpowiednim dokumencie Organizacji Narodów Zjednoczonych.

Odpowiedzialność wynikająca ze zbrodni wojennych i zbrodni przeciwko ludzkości obejmuje dwa elementy:

ściganie osób winnych tych zbrodni,

wynagrodzenie szkód ofiarom tych zbrodni.

Pierwszy z tych punktów – odpowiedzialność karna – został uregulowany w aktach prawa międzynarodowego, w szczególności w Konwencji Narodów Zjednoczonych z 26 listopada 1968 r. o niestosowaniu przedawnienia do zbrodni wojennych i zbrodni przeciwko ludzkości. Drugi natomiast – kwestia odszkodowań i odpowiedzialności materialnej – nie został jeszcze dostatecznie szczegółowo uregulowany przez prawo międzynarodowe.

 Brak szczegółowych postanowień w tym zakresie stworzył sytuację, która od zakończenia II wojny światowej uniemożliwia zaspokojenie cywilnych roszczeń obywateli polskich – ofiar III Rzeszy Niemieckiej jako państwa-agresora, które nielegalnie okupowało terytorium Polski i stosowało wobec jej obywateli zbrodnicze formy terroru okupacyjnego.

 Akty prawa międzynarodowego – IV Konwencja Haska z 1907 r. oraz przepisy związane z II wojną światową – stanowią podstawę prawną do wysuwania roszczeń o odszkodowanie przez osoby fizyczne, które były ofiarami zbrodni wojennych i zbrodni przeciwko ludzkości.

Roszczenia cywilne obywateli polskich

Roszczenia odszkodowawcze obywateli polskich, wynikające ze zbrodni wojennych i zbrodni przeciwko ludzkości popełnionych podczas II wojny światowej, do dziś nie zostały uregulowane przez rząd Republiki Federalnej Niemiec. Obowiązujące w RFN ustawodawstwo oraz jego interpretacja przez administrację i sądy tego państwa stworzyły liczne bariery dyskryminacyjne, które uniemożliwiły obywatelom Polski skuteczne dochodzenie roszczeń cywilnych.

Roszczenia obywateli polskich obejmują m.in.:

wdowy, sieroty i krewnych ofiar zamordowanych w wyniku polityki eksterminacji, terroru, prześladowań w obozach, więzieniach lub innych miejscach odosobnienia, a także w wyniku ran, chorób lub nadmiernej pracy;

osoby, które same doznały obrażeń ciała, uszczerbku na zdrowiu lub szkód materialnych na skutek zbrodniczego traktowania;

osoby deportowane przymusowo na roboty do Rzeszy Niemieckiej lub zmuszone do pracy niewolniczej, za którą nie otrzymały należytego wynagrodzenia ani świadczeń, bądź otrzymywały je w wysokości znacznie niższej niż pracownicy niemieccy;

osoby, które ucierpiały wskutek pracy ponad siły, braku opieki socjalnej, urlopu, leczenia, wypadków przy pracy, zatrudniania dzieci i młodzieży;

osoby, które utraciły możliwość nauki zawodu lub zmuszone były opuścić domy, warsztaty czy miejsca pracy;

osoby, które stały się całkowicie lub częściowo niezdolne do pracy w wyniku terroru okupanta, w tym ofiary eksperymentów medycznych;

osoby ponoszące koszty leczenia i opieki związanej z doznanymi obrażeniami.

Szczególną uwagę zwraca się na konieczność wprowadzenia zasady dziedziczenia roszczeń odszkodowawczych – tak, aby przysługiwały one spadkobiercom osób, które zmarły, nie doczekawszy odszkodowania.

Dyskryminacja w prawie RFN

Obowiązujące ustawodawstwo RFN dotyczące odszkodowań dyskryminuje obywateli niektórych państw, w tym Polski. Mimo że RFN uznaje swoją odpowiedzialność, w praktyce jej przepisy uniemożliwiają Polakom skuteczne ubieganie się o odszkodowania.

Takie rozwiązania prawne są sprzeczne nie tylko z powszechnymi normami prawa międzynarodowego, lecz także z konstytucją RFN (art. 3 ust. 3 – zakaz dyskryminacji cudzoziemców, art. 25 – zasada równości narodów i ras). Interpretacje sądowe w RFN niejednokrotnie usprawiedliwiały prześladowania Polaków przez władze okupacyjne, co dodatkowo pogłębiało dyskryminacyjny charakter niemieckiego prawa.

Roszczenia Polaków były oddalane m.in. z powodu rzekomego „przedawnienia” bądź „przedwczesności”, a argumentem RFN było brak traktatu pokojowego. Tymczasem prawo międzynarodowe nie uznaje przedawnienia w przypadku zbrodni wojennych i zbrodni przeciwko ludzkości.

Deportacje na roboty przymusowe

System deportacji Polaków na roboty do Rzeszy Niemieckiej został uznany za zbrodnię wojenną przez Statut Trybunału Norymberskiego i IV Konwencję Haską. Deportacje te dają podstawę do dwóch rodzajów roszczeń:

wobec państwa niemieckiego – z tytułu naruszenia praw ludności cywilnej na terenach okupowanych,

wobec niemieckich zakładów przemysłowych i przedsiębiorstw – z tytułu pracy przymusowej i niewolniczej bez należnego wynagrodzenia.

Szczególnie wskazuje się na rolę koncernu IG Farben, który uczestniczył w przygotowaniach do agresji przeciw Polsce oraz w realizacji polityki eksterminacji. IG Farben wypłacał odszkodowania do 1967 r., a następnie – decyzją z 1957 r. – zaprzestał ich od 1 stycznia 1968 r., odrzucając m.in. ponad 5 tys. roszczeń polskich więźniów Auschwitz.

Polscy obywatele nie otrzymali odszkodowań także od innych przedsiębiorstw, gospodarstw rolnych ani osób prywatnych, które brały udział w systemie okupacyjnym i eksploatacji Polaków.

Kryteria proponowane przez Polskę

W świetle doświadczeń narodu polskiego oraz zasad prawa międzynarodowego rząd PRL przedstawił następujące kryteria odszkodowań:

Podstawowe zasady:

brak przedawnienia roszczeń wynikających ze zbrodni wojennych i zbrodni przeciwko ludzkości,

odpowiedzialność materialna państwa-agresora za zbrodnie jego obywateli,

odszkodowania nie są tożsame z reparacjami wojennymi,

roszczenia przechodzą na spadkobierców,

przy ocenie należy stosować zasady słuszności i dobrej wiary,

odszkodowania muszą być uregulowane aktem prawa międzynarodowego w sposób eliminujący dyskryminację.

Uprawnieni do roszczeń:

wdowy, sieroty i krewni ofiar śmiertelnych,

osoby prześladowane w obozach, więzieniach i miejscach odosobnienia,

osoby deportowane na roboty przymusowe i pracujące niewolniczo,

osoby zmuszane do pracy ponad siły, pozbawione opieki medycznej i socjalnej, dzieci i młodzież zatrudniana niezgodnie z prawem,

osoby, które utraciły możliwość nauki zawodu lub zostały zmuszone do opuszczenia domów i warsztatów,

osoby, które doznały kalectwa lub obrażeń wskutek terroru i eksperymentów medycznych,

osoby, które ucierpiały fizycznie i psychicznie w wyniku zbrodniczego traktowania,

jeńcy wojenni zmuszani do pracy niewolniczej,

rodziny i spadkobiercy osób zamordowanych lub zmarłych wskutek nieludzkiego traktowania.

Charakter roszczeń:

nie mogą być one traktowane jako przedawnione ani przedwczesne,

powinny być regulowane niezależnie od zawarcia traktatu pokojowego czy stosunków dyplomatycznych.