ANTROPOLOGIA PRAWDY — ROZSZERZENIE PORÓWNAWCZE

1. Dlaczego w ogóle antropologia porównawcza?

Jeżeli teza główna brzmi:

Człowiek nie jest istotą prawdy klasycznej, lecz istotą dychotomii i symbolicznej adaptacji,

— to musimy pokazać, że jest to nie tylko fenomen filozoficzny, ale kulturowo uniwersalny.

Antropologia porównawcza daje nam narzędzia, aby wykazać, że:

struktury myślenia (dychotomie, narracje, symbole) są wspólne dla wszystkich kultur,

logika formalna jest wynalazkiem późnym i wąsko-zachodnim,

prawda klasyczna jest wytworem określonych warunków historycznych, nie „natury ludzkiej”.

2. Durkheim i Mauss: prawda jako produkt zbiorowy, nie jednostkowy

Durkheim i Mauss pokazali, że kategorie poznawcze mają źródło społeczne, a nie indywidualne.

Dla społeczności archaicznych „prawda” oznacza:

zgodność z porządkiem społecznym,

zgodność z rytuałem,

zgodność z kolektywnym przedstawieniem.

Czyli prawda nie jest relacją do świata, lecz relacją do grupy.

Dlatego duszpasterz, szaman, wódz czy prorok są nosicielami „prawdy” — nie dlatego, że mówią cokolwiek adekwatnego, ale dlatego, że reprezentują społeczną normę istnienia.

To bardzo istotny punkt:

prawda jest funkcją integracji społecznej, nie adekwacji.

I to się nie zmieniło — współczesna polityka, media, plemiona informacyjne działają tak samo.

3. Lévi-Strauss: struktury binarne są wcześniejsze niż prawda

Lévi-Strauss wykazał, że wszystkie kultury pierwotne operują myśleniem binarnym, zanim w ogóle pojawi się logika.

To znaczy:

opozycje tworzą sens,

sens tworzy strukturę mityczną,

struktura mityczna tworzy spójność kultury,

dopiero wtórnie pojawia się coś, co można nazwać „wyjaśnianiem”.

Dychotomia jest zatem:

starsza niż prawda,

starsza niż logika,

starsza niż racjonalność,

starsza niż nauka.

Przykład (klasyczny w antropologii strukturalnej):

W mitach południowoamerykańskich porządek świata opiera się na relacji surowe / gotowane.

To nie opis kuchni, lecz struktury rozumu.

To właśnie te archaiczne struktury później racjonalizujemy w formie logiki dwuwartościowej.

4. Geertz: prawda jako system interpretacji, nie faktów

Clifford Geertz zwrócił uwagę, że każda kultura tworzy „gęste systemy znaczeń”, w których jednostka jest zanurzona i które kształtują jej percepcję.

To oznacza:

prawda nie jest niezależna od kultury,

prawda nie jest niezależna od symboli,

prawda nie jest niezależna od narracji zbiorowych.

Geertz poprzedza w tym sensie Baudrillarda i współczesną teorię symulacji:

człowiek nie odróżnia faktu od interpretacji — świat jawi mu się zawsze jako zinterpretowany.

Dlatego prawda klasyczna, wymagająca czystego, gołego faktu, jest antropologicznie nienaturalna.

5. Tomasello: ewolucja współpracy zamiast ewolucji prawdy

Michael Tomasello, badacz kognitywistyki porównawczej (ludzie – małpy), pokazuje jednoznacznie:

nasz aparat poznawczy ewoluował dla współpracy,

współpraca wymaga komunikacji,

komunikacja wymaga wspólnego pola znaczeń,

ale nie wymaga prawdy.

Nie ma żadnego powodu ewolucyjnego, aby człowiek dążył do prawdy.

Ewolucja nagradza:

skuteczność,

koordynację,

narrację,

zdolność synchronizowania zachowań.

Dlatego Tomasello pokazuje, że człowiek jest przede wszystkim istotą normatywną, a nie opisową.

To bardzo mocna teza:

prawda klasyczna jest ewolucyjnie zbędna.

Za to:

plotka,

stereotyp,

symulacja,

opowieść,

normatywne podzielanie przekonań

— są ewolucyjnie kluczowe.

6. Konsekwencja: „prawda” w kulturach nie-zachodnich nie jest tym samym pojęciem co w Europie

6.1 Prawda grecka a prawda w kulturach pozaeuropejskich

6.1.1 Grecka „alētheia”

Greckie pojęcie alētheia oznacza „nie-ukrycie”⁴. To intuicja ontologiczna — prawda jest właściwością rzeczy ujawniającej się umysłowi.

6.1.2 Prawda w kulturach aborygeńskich

U Aborygenów prawda nie dotyczy zdań, lecz zgodności z Dreamtime⁵ — strukturą mitologiczną, która organizuje rzeczywistość. Zdanie nie jest prawdziwe lub fałszywe — jest skuteczne lub nieskuteczne.

6.1.3 Prawda w klasycznych Chinach

U Konfucjusza i Mencjusza prawda to zhengming („prostowanie nazw”) — zgodność słów z rolami społecznymi, nie z faktami⁶. Prawda jest funkcją harmonii, nie korespondencji.

6.1.4 Prawda w Indiach

W hinduizmie i buddyzmie satya jest jakością moralną, nie epistemiczną.

W buddyzmie prawda jest skutecznością doktryny na drodze do wyzwolenia.

6.2. Modele prawdy: porównanie antropologiczne

6.2.1. Prawda klasyczna (korespondencyjna — Zachód)

Koncepcja Arystotelesa

Korespondencja zdania i rzeczy

Prawda jako własność sądu

6.2.2. Prawda performatywna (kultury archaiczne, językoznawstwo)

Mauss, Austin

Zdanie jest prawdziwe, jeśli działa

Prawda = skuteczność rytuału

6.2.3. Prawda proceduralna (Chiny, Japonia)

Prawda = zgodność z rytuałem (li)

Utrzymanie ładu społecznego jest ważniejsze niż fakty

6.2.4. Prawda mnemotechniczna (Afryka, ludy oralne)

„Prawdziwe” jest to, co pamiętane

Tożsamość grupowa > adekwacja

6.2.5. Prawda mistyczna (religie monoteistyczne)

Prawda jako objawienie

Prawda = Bóg („Ja jestem prawdą” – J 14,6)

6.3. Modele prawdy: porównanie antropologiczne -podsumowanie

Europa (od Arystotelesa)

prawda = adekwacja

logika = formalne reguły

wiedza = uzasadnienie

kultury pierwotne, azjatyckie, afrykańskie, oceaniczne

prawda = zgodność z rytuałem, tradycją, rolą społeczną

logika = analogie, metonimie, metafory

wiedza = mądrość praktyczna, mit, harmonia

Dlatego europejska prawda klasyczna:

jest historycznym wynalazkiem,

jest kulturowo rzadkim wyjątkiem,

jest antropologicznie trudna,

a dziś (pod wpływem mediów i technologii) znowu traci grunt.

7. Kluczowy wniosek antropologii porównawczej

Człowiek nie chce prawdy klasycznej — bo nie jest do niej zbudowany.

Biologia: faworyzuje współpracę, nie adekwację.

Psychologia: preferuje narrację, nie fakt.

Antropologia: stawia na rytuał, nie formalizację.

Kultura: opiera się na symbolach, nie relacji zdań do stanów rzeczy.

Media: wzmacniają dychotomie, nie logikę.

Dlatego prawda klasyczna jest:

wyjątkiem kulturowym,

osiągnięciem wymagającym wysiłku,

niezgodna z intuicją,

niepasująca do psychologii plemiennej,

mało atrakcyjna emocjonalnie.

W naturalnym środowisku człowieka dominuje nie adekwatność, ale spójność plemienna.

8. Antropologia porównawcza a współczesny kryzys prawdy

Wszystkie współczesne zjawiska:

postprawda,

wojny informacyjne,

polaryzacja polityczna,

medialna emocjonalność,

tribalizm internetowy,

erozja autorytetu nauki

— nie są anomalią.

To powrót do antropologicznych uwarunkowań sprzed logiki klasycznej.

Właściwie zachodzi nie „kryzys prawdy”, ale:

powrót pierwotnych struktur poznawczych, które prawdę nigdy nie uznawały za wartość absolutną.

Przypisy

M. Heidegger, Vom Wesen der Wahrheit, Frankfurt 1943.

W.E.H. Stanner, The Dreaming & Other Essays, 1979.

A.C. Graham, Disputers of the Tao, 1989.

F. Kittler, Gramophone, Film, Typewriter, Stanford 1999.

Bibliografia

Austin J.L., How to Do Things with Words, Oxford 1962.

Graham A.C., Disputers of the Tao, La Salle 1989.

Heidegger M., Vom Wesen der Wahrheit, Frankfurt 1943.

Kittler F., Gramophone, Film, Typewriter, Stanford 1999.

Lévi-Strauss C., La pensée sauvage, Paris 1962.

Mauss M., Essai sur le don, 1924.

Putnam H., Reason, Truth and History, 1981.

Stanner W.E.H., The Dreaming, 1979.

Wittgenstein L., Dociekania filozoficzne, 1953.