Pieniądz jako narzędzie reprodukcji pozycji społecznej w systemach fiat

1. Wprowadzenie

Współczesne systemy gospodarcze oparte na walutach fiat charakteryzują się oderwaniem podaży pieniądza od materialnych ograniczeń, a w szczególności od parytetu kruszcowego.¹ W takim reżimie pieniądz funkcjonuje jako produkt instytucjonalnej kreacji, stanowiąc narzędzie zarządzania gospodarką oraz strukturą społeczną.² Zjawisko to prowadzi do tego, co można określić mianem monetarnej reprodukcji pozycji społecznej: procesu, w którym jednostki, grupy i państwa podtrzymują lub zmieniają swoją pozycję w hierarchii globalnej nie poprzez klasyczną produktywność materialną, lecz poprzez dostęp do struktur finansowych i kreacji pieniądza.³

2. Fiat jako system wartości oparty na performatywności

W systemie fiat wartość pieniądza wynika z instytucjonalnych gwarancji, sieci zaufania oraz pozycji geopolitycznej, a nie z oparcia na dobrach materialnych.⁴ Wartość jest tu produktem performatywności: pieniądz działa, ponieważ instytucje – państwo, bank centralny i sektor finansowy – utrzymują jego skuteczność i legitymację.⁵

W tym sensie:

wartość nie jest odzwierciedlana, lecz produkowana.

W systemie fiat wartość pieniądza wynika z:

zdolności państwa do emisji,

akceptacji społecznej i rynkowej dla tej emisji,

zdolności gospodarki do absorpcji płynności,

międzynarodowej wiarygodności waluty,

homeostazy instytucjonalnej, która utrzymuje zaufanie.

Pieniądz fiat nie odzwierciedla już wartości, lecz sam ją generuje. Jest performatywny: jego wartość wynika z faktu, że jest uznawany za wartościowy, a ta uznaniowość jest wynikiem działań instytucjonalnych (bank centralny, polityka fiskalna, regulacje finansowe, narracje makroekonomiczne).

Jak pisze Luhmann, systemy operują poprzez samowytwarzanie własnych kodów wartości⁶ – a pieniądz jest jednym z kluczowych kodów systemu gospodarki.

A skoro wartość jest ustanawiana, to siła nabywcza – zarówno jednostki, jak i państwa – może być tworzona polityczno-monetarnie, bez konieczności wzrostu materialnej produktywności.

3. Siła nabywcza jako pochodna pozycji w systemie finansowym

W systemach fiat siła nabywcza jednostki i państwa zależy nie od „realnego” bogactwa, lecz od pozycji w globalnej sieci finansowej.⁷ Przykłady Japonii, Szwajcarii czy USA pokazują, że państwa te mogą kreować duże ilości pieniądza bez destabilizacji, ponieważ ich waluty pełnią funkcję aktywów bezpieczeństwa.⁸

Kluczowe są tu trzy parametry:

autonomia monetarna (zdolność do kreacji pieniądza we własnej walucie),

zaufanie rynków do waluty,

zdolność do utrzymania stabilnego kursu.

Przykłady:

Japonia może kreować ogromne ilości pieniądza bez inflacji, ponieważ jen jest stabilnym aktywem globalnym.

Szwajcaria może zwiększać podaż franka szybciej niż jakiekolwiek państwo UE, a jej waluta i tak się umacnia.

Australia i Kanada przez dekady rosły szybciej dzięki kredytowi hipotecznemu, a nie dzięki produktywności przemysłowej.

Zatem:

Siła nabywcza jest funkcją strukturalnego usytuowania w sieci kreacji pieniądza,

a nie wyłącznie lokalnych relacji cenowo-płacowych.

4. Pozycja społeczna jako efekt dystrybucji pieniądza

W gospodarce fiat państwo może realnie podnosić siłę nabywczą obywateli poprzez narzędzia pieniężne – wzrost płac nominalnych, politykę kredytową, stopy procentowe, kurs walutowy czy dystrybucję płynności.⁹ Te procesy są systemowymi mechanizmami reprodukcji pozycji klasowej.¹⁰

Efekt Cantillona wskazuje, że dostęp do nowo kreowanego pieniądza jest chronologicznie i strukturalnie nierówny, co skutkuje preferencyjnym wzmocnieniem pozycji grup związanych z centrum finansowym.¹¹

W konsekwencji:

To nie indywidualna produktywność, lecz miejsce w strukturze pieniężnej decyduje o pozycji społecznej.

Siłę nabywczą jednostki można w systemie fiat podnieść poprzez czysto monetarne działania, jeśli:

wzrost płac przewyższa inflację,

kurs walutowy nie ulega nadmiernej dewaluacji,

instytucje utrzymują wewnętrzną i zewnętrzną stabilność waluty.

W takim układzie:

państwo może wykreować wyższą realną siłę nabywczą obywateli poprzez samą zmianę parametrów monetarnych.

Nie chodzi tu o „drukowanie pieniędzy” w potocznym sensie, lecz o:

zmianę dynamiki płac,

kontrolę stóp procentowych,

sterowanie kursem,

zarządzanie podażą pieniądza,

transfery socjalne,

płynność kredytową.

Tym samym pozycja społeczna, mierzona możliwością konsumpcji, oszczędzania i inwestowania, staje się produktem systemu finansowego, a nie wyłącznie wynikiem indywidualnej produktywności.

5. Państwa peryferyjne i awans poprzez instrumenty pieniężne

Kraje półperyferyjne (jak Polska) mogą zwiększać siłę nabywczą swoich obywateli poprzez:

szybki wzrost płac nominalnych,

umiarkowaną inflację,

kontrolowanie kursu,

ekspansję kredytową,

tworzenie płynności wewnętrznej.

Takie strategie były stosowane m.in. przez Koreę Południową, Hiszpanię, Portugalię czy Irlandię.¹² W literaturze nazywa się to często konwergencją nominalną, która poprzedza konwergencję produktywnościową.¹³

To prowadzi do wniosku:

Awans państwa w hierarchii światowej może mieć charakter pieniężny, a nie materialno-produkcyjny.

6. Reprodukcja pozycji w sensie jednostkowym

W systemach fiat pozycja społeczna to funkcja:

zdolności do udziału w obrocie finansowym,

dostępu do kredytu,

stabilności dochodów nominalnych,

uczestnictwa w instytucjach pieniężnych (bankach, funduszach, ubezpieczeniach),

siły nabywczej utrzymywanej przez państwową politykę monetarną.

Elity finansowe reprodukują swoją pozycję nie poprzez „produkowanie wartości”, lecz poprzez:

dostęp do taniego kredytu,

posiadanie aktywów,

bycie blisko emitenta pieniądza (efekt Cantillona),

korzystanie z inflacji aktywów.

Klasy średnie reprodukują pozycję dzięki:

płacom,

kredytowi hipotecznemu,

podatkowym systemom transferu.

Warstwy niższe – poprzez:

płace minimalne,

transfery socjalne,

subsydiowaną konsumpcję.

Wszystkie te mechanizmy mają charakter pieniężny, nie „produkcyjny”.

Jak pokazuje teoria finansjalizacji, współczesne społeczeństwa funkcjonują w coraz większym stopniu jako społeczeństwa dłużne, w których dostęp do kredytu i aktywów jest kluczowym mechanizmem podziału klasowego.¹⁴

7. Konkluzja: pieniądz jako narzędzie inżynierii społecznej

W systemach fiat:

Wartość jest wynikiem instytucjonalnej kreacji.¹⁵

Bogactwo, siła nabywcza i pozycja społeczna są tworami monetarnymi,

nie materialnymi.

Pieniądz jest narzędziem sterowania gospodarką i społeczeństwem. Państwo i bank centralny dysponują mechanizmami reprodukcji klasowej, które działają poprzez kanały pieniężne.

Pozycja społeczna i siła nabywcza wynikają ze struktury systemu finansowego.¹⁶ Awans społeczny na poziomie makro (krajów) możliwy jest bez proporcjonalnego wzrostu produktywności – poprzez zmianę parametrów monetarnych.

Państwa mogą podnosić siłę nabywczą obywateli poprzez narzędzia monetarne. Hierarchia globalna (centrum–peryferie) opiera się na dostępie do suwerennej kreacji pieniądza lub do systemów finansowych, które ją legitymizują.

Globalna hierarchia zależy od dostępu do suwerennej kreacji pieniądza.¹⁷ Pieniądz jest narzędziem sterowania, nie neutralnym środkiem wymiany.

W konsekwencji:

System fiat nie tylko reguluje przepływy gospodarcze –

ale także reprodukuje i rekonfiguruje pozycje społeczne, zarówno wewnątrz państw, jak i w globalnej hierarchii.

W tym sensie pieniądz fiat jest nie tylko instytucją ekonomiczną, ale również urządzeniem politycznym, społecznym i symbolicznym, które modeluje realność poprzez performatywną kreację wartości.

Ostatecznie:

Pieniądz fiat nie jest neutralnym środkiem wymiany, lecz instrumentem reprodukcji i transformacji pozycji społecznych – zarówno wewnątrz państw, jak i między nimi.

Przypisy

M. Friedman, Money Mischief: Episodes in Monetary History, Harcourt Brace, 1992.

S. Bell, The Nature of Money, Polity Press, 2001.

R. W. Cox, “Social Forces, States and World Orders”, Millennium, 1981.

B. Eichengreen, Globalizing Capital, Princeton University Press, 2008.

P. Krugman, International Economics, Pearson, 2022.

N. Luhmann, Social Systems, Stanford University Press, 1995.

H. Rey, “Dilemma not Trilemma: The Global Financial Cycle…”, NBER Working Paper, 2015.

R. McKinnon, The Unloved Dollar Standard, Oxford University Press, 2013.

W. Mitchell, L. Randall Wray, M. Watts, Macroeconomics (MMT textbook), Macmillan, 2019.

G. Duménil, D. Lévy, The Crisis of Neoliberalism, Harvard University Press, 2011.

R. Cantillon, Essai sur la nature du commerce en général, 1755.

D. Rodrik, The Globalization Paradox, Norton, 2011.

B. Balassa, “The Purchasing Power Parity Doctrine,” JPE, 1964.

R. Martin, Financialization of Daily Life, Temple University Press, 2002.

J. M. Keynes, The Treatise on Money, Macmillan, 1930.

T. Piketty, Capital in the Twenty-First Century, Harvard University Press, 2014.

B. Cohen, The Future of Money, Princeton University Press, 2004.

Bibliografia

Balassa B. (1964), “The Purchasing Power Parity Doctrine,” Journal of Political Economy.

Bell S. (2001), The Nature of Money, Polity Press.

Cantillon R. (1755), Essai sur la nature du commerce en général.

Cohen B. (2004), The Future of Money, Princeton University Press.

Cox R. W. (1981), “Social Forces, States and World Orders”, Millennium.

Duménil G., Lévy D. (2011), The Crisis of Neoliberalism, Harvard University Press.

Eichengreen B. (2008), Globalizing Capital, Princeton University Press.

Friedman M. (1992), Money Mischief, Harcourt Brace.

Keynes J. M. (1930), A Treatise on Money, Macmillan.

Krugman P. (2022), International Economics, Pearson.

Luhmann N. (1995), Social Systems, Stanford University Press.

Martin R. (2002), Financialization of Daily Life, Temple University Press.

McKinnon R. (2013), The Unloved Dollar Standard, Oxford University Press.

Mitchell W., Wray L. R., Watts M. (2019), Macroeconomics, Macmillan.

Piketty T. (2014), Capital in the Twenty-First Century, Harvard University Press.

Rey H. (2015), “Dilemma not Trilemma…”, NBER Working Paper.

Rodrik D. (2011), The Globalization Paradox, Norton.