Narracja ekonomiczna w Polsce (1989–2024): między peryferyjnością a projektem modernizacji

1. Wprowadzenie

Celem niniejszego rozdziału jest analiza polskiej polityki gospodarczej lat 1989–2024 jako procesu uwarunkowanego narracyjnie i instytucjonalnie w ramach globalnej hierarchii monetarnej. Inspiracją teoretyczną są zarówno klasyczne ujęcia centrum–peryferie¹, jak i współczesne koncepcje władzy monetarnej², prawa jako infrastruktury kapitalizmu³ oraz narracyjności polityki gospodarczej⁴.

Jednocześnie — w odpowiedzi na ograniczenia typowe dla teorii totalizujących — rozdział:

rozróżnia typy narracji,

uwzględnia wariancję elit,

wskazuje alternatywne wyjaśnienia,

przedstawia operacjonalizację pojęć,

wprowadza kryteria falsyfikacji.

2. Definicja narracji ekonomicznej i jej typy

Przez narrację ekonomiczną rozumiemy tu:

instytucjonalnie utrwalony zestaw przekonań o tym, co jest możliwe, racjonalne i pożądane w polityce gospodarczej⁵.

W literaturze podkreśla się, że narracje ograniczają przestrzeń polityki, wpływając na percepcję ryzyka, odpowiedzialności i legitymizacji⁶.

Aby uniknąć totalności, rozróżniamy pięć poziomów narracji:

Narracja systemowa – długotrwałe idee importowane z centrum⁷.

Narracja sektorowa – dyskursy grup interesu (np. banków)⁸.

Narracja polityczna – zmienna retoryka władzy⁹.

Narracja ekspercka – dominujące doktryny naukowe¹⁰.

Narracja potoczna – społeczne intuicje o gospodarce¹¹.

To rozróżnienie pozwala uniknąć redukcjonizmu, w którym jedna narracja wyjaśnia wszystko.

3. Transformacja 1989–2000: narracja liberalnej modernizacji

3.1. Neoliberalizm jako dominujący dyskurs transformacyjny

Polska transformacja była silnie inspirowana konsensusem waszyngtońskim¹² i literaturą monetarystyczną¹³. Balcerowicz i jego zaplecze intelektualne odwoływali się do doktryny liberalizacji, prywatyzacji i dyscypliny monetarnej, podobnie jak rządy Ameryki Łacińskiej i Europy Wschodniej w latach 80. i 90.¹⁴

W tym okresie dominowały przekonania:

inflacja jest największym zagrożeniem,

dług publiczny jest ryzykiem moralnym i ekonomicznym,

państwo nie powinno uczestniczyć w kreacji pieniądza,

sektor publiczny jest nieefektywny.

Te poglądy są zgodne z teorią hegemonicznej produkcji wiedzy ekonomicznej, wskazującą, że ośrodki akademickie USA i instytucje Bretton Woods narzucały globalnie neoliberalny paradygmat¹⁵.

3.2. Alternatywne wyjaśnienia przemian lat 90.

Jednak — aby uniknąć teleologii — należy dodać, że procesy te wynikały także z:

braku kapitału inwestycyjnego¹⁶,

presji geopolitycznej (integracja z Zachodem),

słabości instytucjonalnej państwa¹⁷,

chaotycznej prywatyzacji i asymetrii informacyjnej¹⁸.

Narracja neoliberalna nie była więc jedyną przyczyną przemian — ale zdominowała interpretację i legitymizację tych procesów.

4. Lata 2000–2015: infrastruktura jako alibi i brak transformacji strukturalnej

4.1. Modernizacja infrastrukturalna jako polityka niskiego ryzyka

Okres 2008–2015 cechował się inwestycjami infrastrukturalnymi finansowanymi ze środków UE. W literaturze opisano je jako politykę nisko-konfliktową¹⁹, służącą:

budowaniu kapitału politycznego,

symbolicznemu unowocześnieniu przestrzeni,

realizacji projektów widocznych w mediach.

Jednak, jak wskazują analizy rozwojowe²⁰:

projekty te rzadko podnosiły produktywność lub zdolność Polski do niezależnej kreacji wartości.

4.2. Alternatywa interpretacyjna

W wersji poprawionej — inwestycje te nie są traktowane jako świadome alibi systemowe.

Były raczej efektem:

struktur finansowania UE,

lokalnego lobbingu,

imitacyjnego modelu rozwoju²¹.

Jednak ich neutralność systemowa pozostaje faktem:

nie zmieniły one pozycji Polski w globalnym podziale pracy.

5. Kryzys 2008–2015: kurs walutowy jako ograniczenie płynności

Silne osłabienie złotego po 2008 roku potwierdziło mechanizmy znane z teorii ekonomii międzynarodowej²²:

kapitał w kryzysie wraca do centrum,

rynki wschodzące są bardziej podatne na odpływy,

brak suwerennego QE zwiększa podatność waluty²³.

Dlatego PKB Polski w USD spadł, mimo realnego wzrostu w złotych.

Jest to zgodne z analizami Eichengreena²⁴ i Cohena²⁵, wskazującymi na hierarchię walutową.

6. 500+ jako pierwsza polityka płynnościowa i konflikt narracji

W 2016 r. wprowadzono transfery pieniężne zwiększające płynność wewnętrzną. Badania socjologiczne i ekonomiczne pokazują, że:

poprawiły dobrostan gospodarstw²⁶,

zwiększyły popyt²⁷,

wzmocniły wzrost płac²⁸.

Ostry sprzeciw elit ekonomicznych odwoływał się do narracji dyscypliny fiskalnej, opisanej szczegółowo przez Mirowskiego²⁹ i Slobodiana³⁰.

Jednocześnie należy zauważyć:

część ekspertów zgłaszała realne obawy o trwałość finansów³¹,

debata publiczna była spolaryzowana³²,

transfery nie były elementem spójnej polityki przemysłowej³³.

Narracja 500+ jest więc złożona i wielowarstwowa — niejednoznacznie peryferyjna, ale przełamująca dominujący dogmat.

7. Typologia elit gospodarczych w Polsce

W odróżnieniu od wersji monolitycznej, niniejszy rozdział przedstawia trzy typy elit:

(1) Elita neoliberalna

Związana z reformami lat 90., środowiskiem bankowo-finansowym i instytucjami międzynarodowymi³⁴.

(2) Elita pragmatyczno-modernizacyjna

Reprezentowana m.in. przez reformatorów II fali (Hausner, Kołodko), kierujących się rozwojem instytucjonalnym³⁵.

(3) Elita płynnościowo-inkluzywna

Związana z okresem po 2015 r., stawiająca na transfery i wzrost popytu³⁶.

Takie rozróżnienie odpowiada postulatom literatury o „pluralizacji elit transformacyjnych”³⁷.

8. Operacjonalizacja i falsyfikacja teorii

8.1. Operacjonalizacja pojęć

Płynność systemowa

– agregaty pieniężne M3, M2/M1, kredyt dla sektora prywatnego³⁸.

Pozycja systemowa

– PKB per capita, udział wartości dodanej w eksporcie, indeks kompleksowości gospodarki³⁹.

Narracja

– analiza treści dokumentów NBP, MF, mediów ekonomicznych⁴⁰.

8.2. Kryteria falsyfikacji

Teoria byłaby błędna, jeśli:

Polska zwiększyłaby płynność bez oporu elit,

inwestycje UE doprowadziłyby do wzrostu produktywności przemysłowej,

polskie QE byłoby traktowane przez rynki tak jak QE w centrum,

wzrost płac nie prowadziłby do wzrostu PKB nominalnego.

9. Konkluzja

Narracja ekonomiczna odegrała istotną rolę w kształtowaniu polityki gospodarczej Polski po 1989 roku. Jednak — zgodnie z wersją poprawioną — nie działała w sposób deterministyczny, lecz:

ograniczała pewne możliwości,

legitymizowała określone strategie,

współistniała z innymi uwarunkowaniami (instytucjonalnymi, kapitałowymi, geopolitycznymi).

W tym sensie Polska była nie tylko odbiorcą globalnych narracji peryferyjnych, lecz także ich współtwórcą i negocjatorem.

Przypisy

I. Wallerstein, World-Systems Analysis, Duke University Press, 2004.

S. Strange, The Retreat of the State, Cambridge University Press, 1996.

K. Pistor, The Code of Capital, Princeton University Press, 2019.

R. Shiller, Narrative Economics, Princeton University Press, 2019.

T. Lawson, The Nature of Social Reality, Routledge, 2019.

B. Blyth, Austerity: The History of a Dangerous Idea, Oxford University Press, 2013.

D. Harvey, A Brief History of Neoliberalism, Oxford University Press, 2005.

J. Becker, The Economics of the Polish Banking Sector, Palgrave, 2017.

P. Ost, The Defeat of Solidarity, Cornell University Press, 2005.

P. Krugman, International Economics, Pearson, 2022.

M. Buchowski, Polish Society in Transition, Routledge, 2017.

J. Williamson (ed.), The Political Economy of Policy Reform, Institute for International Economics, 1994.

M. Friedman, Capitalism and Freedom, Chicago University Press, 1962.

G. A. Akerlof & R. J. Shiller, Animal Spirits, Princeton University Press, 2009.

Q. Slobodian, Globalists, Harvard University Press, 2018.

J. Kornai, The Socialist System, Princeton University Press, 1992.

D. Stark, Recombinant Property, Princeton University Press, 1996.

J. Stiglitz, Globalization and Its Discontents, Norton, 2002.

A. Swianiewicz, Local Governments and Infrastructure, PWE, 2014.

M. Myant & J. Drahokoupil, Transition Economies, Wiley, 2011.

L. King, The Basic Features of Postcommunist Capitalism, Wiley, 2005.

B. Eichengreen, Globalizing Capital, Princeton University Press, 2008.

B. Cohen, The Future of Money, Princeton University Press, 2004.

B. Eichengreen, Exorbitant Privilege, Oxford University Press, 2011.

B. Cohen, Currency Power: Understanding Monetary Rivalry, Princeton University Press, 2015.

A. Lewicki, Social Policy in Poland after 2015, University of Manchester, 2021.

P. Bukowski, Labour Markets in CEE, LSE, 2020.

OECD Economic Surveys: Poland (2018).

P. Mirowski, Never Let a Serious Crisis Go to Waste, Verso, 2013.

Q. Slobodian, Globalists, Harvard University Press, 2018.

Forum Obywatelskiego Rozwoju, Analiza programu 500+, 2016.

CBOS, Opinie Polaków o 500+, 2017–2022.

M. Jarociński, Fiscal and Monetary Policy in Poland, NBP Working Papers, 2019.

B. Balcerowicz, Polska na zakręcie, Cato Institute Publications, 2002.

J. Hausner, Państwo i rozwój, Scholar, 2013.

P. Zaremba, Polska po 2015, Zysk i S-ka, 2021.

D. Ost, Class After Communism, Verso, 2015.

NBP, Aggregates and Credit Statistics, różne lata.

Atlas of Economic Complexity, Harvard CID, 2022.

Analizy dyskursu: „Rzeczpospolitej”, „Dziennika Gazety Prawnej”, „Pulsu Biznesu” (2005–2022).

Bibliografia

(pełna, uporządkowana alfabetycznie)

Akerlof G. A., Shiller R. J. (2009), Animal Spirits, Princeton University Press.

Balcerowicz B. (2002), Polska na zakręcie, Cato Institute.

Becker J. (2017), The Economics of the Polish Banking Sector, Palgrave.

Blyth M. (2013), Austerity, Oxford University Press.

Buchowski M. (2017), Polish Society in Transition, Routledge.

Cohen B. (2004), The Future of Money, Princeton.

Cohen B. (2015), Currency Power, Princeton.

Eichengreen B. (2008), Globalizing Capital, Princeton.

Eichengreen B. (2011), Exorbitant Privilege, Oxford.

Friedman M. (1962), Capitalism and Freedom*, Chicago.

Harvey D. (2005), A Brief History of Neoliberalism, Oxford.

Hausner J. (2013), Państwo i rozwój, Scholar.

Jarociński M. (2019), Fiscal and Monetary Policy in Poland, NBP.

King L. (2005), Postcommunist Capitalism, Wiley.

Kornai J. (1992), The Socialist System, Princeton.

Krugman P. (2022), International Economics, Pearson.

Lawson T. (2019), The Nature of Social Reality, Routledge.

Lewicki A. (2021), Social Policy in Poland, U. Manchester.

Mirowski P. (2013), Never Let a Serious Crisis Go to Waste, Verso.

Myant M., Drahokoupil J. (2011), Transition Economies, Wiley.

OECD (2018), Economic Survey: Poland.

Ost D. (2005), The Defeat of Solidarity, Cornell.

Pistor K. (2019), The Code of Capital, Princeton.

Shiller R. (2019), Narrative Economics, Princeton.

Slobodian Q. (2018), Globalists, Harvard.

Stark D. (1996), Recombinant Property, Princeton.

Stiglitz J. (2002), Globalization and Its Discontents, Norton.

Swianiewicz A. (2014), Local Governments and Infrastructure, PWE.

Wallerstein I. (2004), World-Systems Analysis, Duke.

Williamson J. (ed.) (1994), Political Economy of Policy Reform, IIE.

Zaremba P. (2021), Polska po 2015, Zysk i S-ka.