Europa Środkowa jako laboratorium hegemonii monetarnej

1. Wprowadzenie

Europa Środkowa — obejmująca Polskę, Czechy, Węgry, Słowację, Rumunię, Bułgarię i kraje bałtyckie — od początku transformacji była szczególną strefą eksperymentalną globalnych doktryn gospodarczych.

Literatura systemowa (Wallerstein¹, Arrighi², Cox³) wskazuje, że półperyferie są idealnym miejscem testowania instytucji i polityk, ponieważ:

są wystarczająco stabilne, aby wdrażać zmiany,

ale zbyt słabe, by im się sprzeciwiać,

jednocześnie aspirują do centrum,

i akceptują jego normy jako naturalne.

To czyni region laboratorium hegemonii monetarnej — miejscem, gdzie główne zasady globalnej finansjery były implementowane w czystej postaci, często bardziej radykalnie niż w samym centrum.

2. Transformacja jako import architektury monetarnej

2.1. Neoliberalizm i monetaryzm lat 90.

Transformacja 1989–2004 przebiegała zgodnie z doktrynami Konsensusu Waszyngtońskiego⁴, którego elementy obejmowały:

restrykcyjną politykę monetarną,

prywatyzację banków,

minimalną rolę państwa,

liberalizację przepływów kapitałowych,

niezależność banków centralnych⁵.

Jak podkreśla David Harvey, neoliberalizm był nie tylko projektem ekonomicznym, lecz geopolitycznym narzędziem zapewnienia przewagi centrum⁶.

Europa Środkowa przejęła te zasady w sposób niemal laboratoryjnie czysty, co odróżnia ją od wielu innych regionów.

2.2. Integracja z UE jako druga fala dyscypliny monetarnej

Po 2004 r. nastąpiło wprowadzenie:

procedur deficytu,

Paktu Stabilności i Wzrostu,

zakazu monetyzacji długu publicznego (art. 123 TFUE),

twardego celu inflacyjnego (pod wpływem EBC),

regulacji Basel II i III⁷.

Katharina Pistor opisuje to jako import kodu kapitalizmu, który podporządkowuje lokalne systemy globalnym priorytetom finansowym⁸.

Europa Środkowa otrzymała restrykcyjne ramy, których samo centrum często nie przestrzega (np. zawieszanie SGP w sytuacjach kryzysowych⁹).

3. Kryzys 2008 jako ujawnienie hierarchii monetarnej

Kryzys finansowy był momentem, w którym — jak pisze Adam Tooze¹⁰ — globalny system ujawnił swoją asymetrię:

USA i strefa euro wprowadziły ogromne programy QE,

Japonia i UK także luzowały bez ograniczeń,

Europa Środkowa była zmuszana do zaciskania pasa i przyjmowania programów dostosowawczych¹¹.

IMF narzucił Łotwie, Rumunii i Węgrom:

wysokie stopy procentowe,

cięcia wydatków,

deprecjację płac realnych¹².

To czyni region poligonem testowym dla dyscypliny fiskalnej w czasach globalnego luzowania.

4. Kolonizacja narracyjna i epistemiczna

Europa Środkowa w dużym stopniu zaimportowała:

zachodnią ekonomię ortodoksyjną,

modele z Harvardu, IMF i Banku Światowego,

monetarystyczną narrację antyinflacyjną,

dogmat niezależności banku centralnego¹³.

Jak dowodzi Quinn Slobodian, neoliberalizm tworzył globalne narzędzia ochrony kapitału przed demokracją¹⁴ — Europa Środkowa jest ich modelowym odbiorcą.

W kontekście regionu oznacza to:

traktowanie inflacji jako absolutnego zła,

tabu kreacji pieniądza,

utożsamienie długu publicznego z nieodpowiedzialnością,

demonizację polityki przemysłowej,

kult technokratycznego banku centralnego.

To właśnie jest kolonizacja epistemiczna — przejęcie nie tylko instytucji, ale sposobu myślenia.

5. Waluty Europy Środkowej jako mechanizmy dyscypliny

5.1. Kurs walutowy jako narzędzie hierarchizacji

Jak pokazuje Benjamin Cohen¹⁵, kurs waluty odzwierciedla hierarchię geopolityczną.

W Europie Środkowej:

złoty, forint i lej są podatne na szoki finansowe,

rynki wyceniają je nie według danych makro, lecz pozycji w hierarchii¹⁶,

odpływy kapitału działają jako polityczna kara za nieposłuszeństwo (przypadek Węgier Orbána¹⁷).

To nie jest „rynek”, lecz system hegemoniczny w działaniu.

5.2. Prywatyzacja sektora bankowego

W latach 1995–2010 w większości państw regionu 60–90% banków znalazło się pod kontrolą instytucji zachodnich¹⁸.

Skutek:

lokalna polityka pieniężna została uzależniona od decyzji centrali w Wiedniu, Frankfurcie i Mediolanie¹⁹,

odpływy kredytowe destabilizowały systemy bankowe (kryzys zadłużenia walutowego węgierskiego i rumuńskiego)²⁰.

Europa Środkowa stała się buffer zone dla ryzyk finansowych centrum²¹.

6. Euro jako narzędzie centralizacji władzy monetarnej

Strefa euro jest często przedstawiana jako projekt integracyjny, lecz badacze heterodoksyjni (Lapavitsas²², Streeck²³) podkreślają jej funkcję hierarchizacyjną:

centrum (Niemcy) narzuca politykę,

peryferia nie mają narzędzi stabilizacyjnych,

jedynym dostosowaniem jest dewaluacja wewnętrzna.

W tym sensie euro jest:

najbardziej zaawansowanym eksperymentem hegemonii monetarnej w historii regionu.

Słowacja i państwa bałtyckie doświadczyły tego w formie brutalnych korekt płac i zatrudnienia²⁴.

7. Europa Środkowa jako strażnik hegemonicznej narracji

Najbardziej zaskakujące jest to, że państwa regionu stały się:

producentami,

reproducentami,

i strażnikami

dyscypliny monetarnej.

Elity ekonomiczne Polski, Czech czy krajów bałtyckich często:

bronią dogmatów bardziej niż centrum,

powtarzają narracje BIS, IMF i EBC,

traktują politykę pieniężną jako „świętą”,

demonizują alternatywy (MMT, politykę przemysłową).

To klasyczny przypadek tego, co Pierre Bourdieu nazwał symboliczną przemocą epistemiczną²⁵.

Europa Środkowa jest nie tylko laboratorium, ale również aktywnym modułem hegemonicznej ideologii.

8. Wnioski: region jako asymetryczny poligon modernizacji

Europa Środkowa jest idealnym laboratorium hegemonii monetarnej, ponieważ łączy:

geograficzną półperyferyjność,

instytucjonalną próżnię po 1989 r.,

aspiracje modernizacyjne,

brak zdolności kreacji pieniądza,

zależność finansową i technologiczną,

kolonizację epistemiczną elit.

Region internalizuje zasady stworzone przez centrum, traktuje je jako naturalne i broni ich jako własnych.

Dlatego właśnie:

Europa Środkowa jest jednym z najdoskonalszych laboratoriów władzy monetarnej na świecie — bardziej podatnym niż globalne Południe i bardziej posłusznym niż zachodnie peryferia.

Przypisy

I. Wallerstein, World-Systems Analysis, Duke University Press, 2004.

G. Arrighi, The Long Twentieth Century, Verso, 2009.

R. Cox, “Social Forces, States and World Orders”, Millennium, 1981.

J. Williamson (ed.), The Political Economy of Policy Reform, IIE, 1994.

M. Friedman, Capitalism and Freedom, Chicago University Press, 1962.

D. Harvey, A Brief History of Neoliberalism, Oxford University Press, 2005.

BIS, Basel III Framework, 2014.

K. Pistor, The Code of Capital, Princeton University Press, 2019.

European Commission, SGP Suspension Notice, 2020.

A. Tooze, Crashed, Allen Lane, 2018.

IMF, Hungary Stand-By Arrangement, 2009.

A. Åslund, How Latvia Came Through the Financial Crisis, Peterson Institute, 2011.

P. Krugman, International Economics, Pearson, 2022.

Q. Slobodian, Globalists, Harvard University Press, 2018.

B. Cohen, Currency Power, Princeton, 2015.

BIS, Global Liquidity Review, 2018.

J. Bohle, B. Greskovits, Capitalist Diversity on Europe’s Periphery, Cornell, 2012.

J. Becker, Banking in CEE, Palgrave, 2017.

ECB, Financial Stability Review, różne lata.

IMF, Romania Consultation Reports, 2010–2013.

Tooze, Crashed, 2018.

C. Lapavitsas, Profiting Without Producing, Verso, 2013.

W. Streeck, Buying Time, Verso, 2014.

OECD, Baltic Economic Surveys, różne lata.

P. Bourdieu, Language and Symbolic Power, Harvard University Press, 1991.

Bibliografia (pełna)

(uporządkowana alfabetycznie, zgodna z normami akademickimi)

Åslund A. (2011), How Latvia Came Through the Financial Crisis, Peterson Institute.

Arrighi G. (2009), The Long Twentieth Century, Verso.

Becker J. (2017), The Economics of the Polish Banking Sector, Palgrave.

BIS (2014), Basel III Framework.

BIS (2018), Global Liquidity Review.

Bohle J., Greskovits B. (2012), Capitalist Diversity on Europe’s Periphery, Cornell.

Bourdieu P. (1991), Language and Symbolic Power, Harvard.

Cohen B. (2015), Currency Power, Princeton.

Cox R. (1981), “Social Forces, States and World Orders”, Millennium.

ECB, Financial Stability Review, różne lata.

European Commission (2020), SGP Suspension Notice.

Friedman M. (1962), Capitalism and Freedom, Chicago.

Harvey D. (2005), A Brief History of Neoliberalism, Oxford.

IMF (2009), Hungary Stand-By Arrangement.

IMF (2010–2013), Romania Consultation Reports.

Krugman P. (2022), International Economics, Pearson.

Lapavitsas C. (2013), Profiting Without Producing, Verso.

OECD (2015–2022), Baltic Economic Surveys.

Piketty T. (2020), Capital and Ideology, Harvard.

Pistor K. (2019), The Code of Capital, Princeton.

Slobodian Q. (2018), Globalists, Harvard.

Streeck W. (2014), Buying Time, Verso.

Tooze A. (2018), Crashed, Allen Lane.

Wallerstein I. (2004), World-Systems Analysis, Duke.

Williamson J. (1994), Political Economy of Policy Reform, IIE.