Ku filozoficznej ontologii MMT

1. Wprowadzenie: dlaczego MMT wymaga ontologii

Nowoczesna Teoria Monetarna (MMT) jest zazwyczaj przedstawiana jako teoria makroekonomiczna: opisująca mechanizmy emisji pieniądza, rolę państwa, podatków i inflacji. Jednak pod tą warstwą operacyjną kryje się milcząca ontologia, która radykalnie odróżnia MMT od ekonomii neoklasycznej oraz monetaryzmu.

MMT zakłada bowiem, że pieniądz:

nie jest towarem,

nie jest neutralnym pośrednikiem wymiany,

nie jest abstrakcyjną „zasłoną” realnej gospodarki,

lecz pierwotną relacją zobowiązaniową, konstytuującą porządek gospodarczy.

Celem niniejszego rozdziału jest wydobycie i sformalizowanie tej ontologii poprzez:

antropologię długu i znaku (Graeber),

analizę binarności księgowej (aktywa/pasywa),

reinterpretację sporu o uniwersalia (nominalizm–realizm),

pokazanie MMT jako realistycznej ontologii pieniądza.

2. Graeber i początek: pieniądz jako znak długu

David Graeber w Debt: The First 5,000 Years odrzuca klasyczną narrację o pieniądzu jako naturalnym rozwiązaniu problemu barteru. Zamiast tego pokazuje, że najstarsze formy pieniądza były formami zapisu długu, zanim stały się „rzeczami” czy środkami wymiany (Graeber 2011).

Pieniądz w tym ujęciu jest:

znakiem relacji społecznej,

pamięcią zobowiązań,

narzędziem władzy i hierarchii,

a nie emanacją „realnej wartości”.

Kluczowe ontologiczne przesunięcie polega na tym, że znak pojawia się przed towarem, a zapis przed wymianą. To otwiera pole dla ontologii, w której pieniądz jest od początku operacją formalną, a nie materialną substancją.

3. MMT i chartalizm: państwo jako źródło znaku

MMT rozwija tę intuicję w ramach nowoczesnego chartalizmu. Pieniądz jest tu:

jednostką obrachunkową (unit of account),

znakiem zobowiązania państwa,

instrumentem egzekwowanym przez system podatkowy (Wray 2015; Mitchell et al. 2019).

W tym sensie pieniądz jest formalnym znakiem władzy prawnej, a nie odzwierciedleniem realnych dóbr. Podatki nie „finansują” wydatków, lecz ustanawiają popyt na znak, który następnie organizuje gospodarkę.

Ontologicznie oznacza to, że:

realność pieniądza jest realnością instytucjonalną, nie rzeczową.

To stanowisko stawia MMT bliżej realizmu społecznego niż nominalizmu w potocznym sensie.

4. Binarność księgowa jako forma pierwotna

Jednym z niedostatecznie rozpoznanych elementów ontologii pieniądza jest podwójny zapis księgowy. Każda jednostka pieniądza:

pojawia się jednocześnie jako aktywo i jako pasywo,

nie istnieje nigdy jednostronnie,

jest relacją zapisaną binarnie.

W systemie MMT emisja pieniądza oznacza:

aktywo sektora prywatnego,

pasywo państwa (banku centralnego).

Ta binarność nie jest technicznym dodatkiem, lecz fundamentalną strukturą bytu pieniądza. Można ją porównać do logicznej pary (A / ¬A) lub do struktury znaku:

signifiant / signifié,

roszczenie / zobowiązanie.

Pieniądz nie istnieje jako pojedyncza wielkość, lecz wyłącznie jako relacja zapisana w systemie podwójnym.

5. Uniwersalia: nominalizm, realizm i wartość

Klasyczny spór o uniwersalia dotyczy pytania, czy pojęcia ogólne (np. „wartość”) istnieją realnie, czy są jedynie nazwami. W kontekście pieniądza spór ten przybiera postać opozycji:

wartość „realna” vs nominalna,

pieniądz jako rzecz vs pieniądz jako nazwa.

Ockhamowski nominalizm sugerowałby, że „wartość” jest jedynie etykietą. Jednak MMT nie wpisuje się w skrajny nominalizm. Choć pieniądz jest znakiem, to jego skutki są realne:

organizuje produkcję,

mobilizuje pracę,

redystrybuuje zasoby.

Można więc mówić o realizmie relacyjnym:

wartość nie istnieje jako substancja, lecz jako realna zdolność do uzyskiwania świadczeń w ramach instytucjonalnego porządku.

MMT w tym sensie implikuje umiarkowany realizm: pieniądz nie jest ani czystą nazwą, ani rzeczą, lecz realną relacją społeczną.

6. Autopoiesis: pieniądz jako system samoreprodukcyjny

Łącząc Graebera, binarność zapisu i MMT, można opisać pieniądz jako system autopojetyczny:

sam wytwarza swoje elementy (zobowiązania),

reprodukuje własną logikę (aktywo/pasywo),

domyka się przez prawo i podatki.

Pieniądz nie odzwierciedla gospodarki — on ją strukturalnie konstytuuje. To wyjaśnia, dlaczego próby „ograniczania pieniądza” przez arbitralne reguły ilościowe (złoto, Bitcoin) prowadzą do kryzysów: ingerują w formę, a nie w treść systemu.

7. Konkluzja: MMT jako ontologia władzy pieniężnej

MMT może być odczytana nie tylko jako teoria ekonomiczna, lecz jako:

ontologia pieniądza,

teoria znaku instytucjonalnego,

realistyczna metaekonomia.

Pieniądz w tym ujęciu:

zaczyna się jako znak,

istnieje jako relacja binarna,

działa realnie przez władzę organizowania zasobów.

MMT nie „odczarowuje” pieniądza — ona pokazuje, że nigdy nie był on magiczny, lecz formalny.

Literatura 

Graeber, D. (2011). Debt: The First 5,000 Years. Melville House.

Wray, L. R. (2015). Modern Money Theory. Palgrave Macmillan.

Mitchell, W., Wray, L. R., Watts, M. (2019). Macroeconomics. Red Globe Press.

Ingham, G. (2004). The Nature of Money. Polity Press.

Hindriks, F. (2024). The Social Ontology of Money. In: Philosophy of Money and Finance.

Mäki, U. (2021). “Reflections on the Ontology of Money”. Journal of Social Ontology.

Searle, J. (1995). The Construction of Social Reality. Free Press.

Ockham, W. (c. 1320/1990). Summa logicae.