Wody lecznicze - ich typy, występowanie i zastosowanie

Woda lecznicza to woda podziemna, która pod względem chemicznym i mikrobiologicznym nie jest zanieczyszczona. Ma naturalnie zmienny skład chemiczny i fizyczny oraz zawiera bogactwo składników mineralnych.

Jaka woda jest lecznicza?

Aby woda została uznana za leczniczą, musi zawierać:

• rozpuszczonych składników mineralnych stałych nie mniej niż 1000 mg/dm3
• jonu żelazawego (nie mniej niż 10 mg/dm3) j
• jonu fluorkowego (nie mniej niż 2 mg/dm3)
• jonu jodkowego (nie mniej niż 1 mg/dm3)
• siarki dwuwartościowej (nie mniej niż 1 mg/dm3)
• kwasu metakrzemowego (nie mniej niż 70 mg/dm3)
• radonu (nie mniej niż 74 Bq/dm3)
• niezwiązanego dwutlenku węgla (nie mniej niż 250 mg/dm3)

Dodatkowo, aby woda została uznana za leczniczą, musi posiadać właściwości lecznicze stwierdzone na podstawie długotrwałych obserwacji i badań klinicznych. Ogólnie wody lecznicze można podzielić ze względu na:

• warunki geologiczne i hydrogeologiczne kształtujące właściwości wód podziemnych
• obecność składników swoistych
• swoiste cechy fizyczne

Typy wód leczniczych ze względu na ich położenie

Skład chemiczny wód podziemnych ściśle wiąże się budową geologiczną struktury, przez którą wody te przepływają. Najczęściej typy wód wyróżnia się na podstawie składnika anionowego o największym stężeniu. Mamy zatem wodorowęglanowe, siarczanowe  i chlorkowe.

Wody wodorowęglanowe 

Pochodzą zazwyczaj ze płytko położonych źródeł, Są to przede wszystkim wody siarczkowe, żelaziste, fluorkowe, krzemowe i radonowe, o mineralizacji mniejszej niż 1 g/dm3. Znajdują zastosowanie przede wszystkich w balneoterapii w szeregu polskich uzdrowisk, takich jak Lądek-Zdrój, Horyniec-Zdrój, Nałęczów, Przerzeczyn-Zdrój, Wapienne, Świeradów-Zdrój.

Wody siarczanowe

Zazwyczaj przepływają przez skały łatwo rozpuszczalnych minerałów zawierających siarkę, zwłaszcza gipsy i anhydryty. Wraz z jonami siarczanowymi, w wodach podziemnych mogą występować także inne jony decydujące o ich typie chemicznym: jon magnezowy – tzw. wody gorzkie, jon sodowy – tzw. wody glauberskie oraz jon wapniowy – tzw. wody gipsowe.

O właściwościach leczniczych wód siarczanowych decyduje wyłącznie zawartość składników swoistych, na ogół siarki dwuwartościowej. Wykorzystywane są one w różnego rodzaju zabiegach leczniczych w ponad dziesięciu polskich uzdrowiskach – Horyniec, Wapienne, Solec-Zdrój, Lądek-Zdrój, Ciechocinek, Wieniec-Zdrój, Wysowa, Przerzeczyn-Zdrój, Kudowa-Zdrój, Swoszowice i Busko-Zdrój.

Wody chlorkowe 

Wody chlorkowe są głównym typem głęboko występujących wód podziemnych. Ich właściwości lecznicze determinuje wysoka mineralizacja oraz zawartość składników swoistych, głównie jodu. 

Na niektórych obszarach, znaczna głębokość występowania wód chlorkowych powoduje, że mają one charakter wód termalnych. Znalazły one zastosowanie w różnych kuracjach leczniczych i wykorzystywane są w lecznictwie uzdrowiskowym, m.in. w Gołdapi, Busku-Zdroju, Ustroniu czy Rabce-Zdroju.

Typy wód leczniczych wynikające z zawartości składników

Wody swoiste charakteryzuje mineralizacja nie przekraczająca 1 g/dm3 oraz obecność rzadkich pierwiastków, w tym promieniotwórczych. Wyróżniamy tu:  wody żelaziste, fluorkowe, jodkowe, siarczkowe, krzemowe, radonowe, kwasowęglowe i szczawy.

Wody żelaziste

Swoje właściwości terapeutyczne zawdzięczają obecności jonu żelazawego w stężeniu co najmniej 10 mg/dm3. Występowanie żelaza w wodach podziemnych związane jest z wietrzeniem minerałów skał magmowych oraz, w mniejszym stopniu, skał osadowych. Wody żelaziste stanowią najbardziej pospolity typ wód swoistych. Wodami o najwyższym stężeniu żelaza są wody w  Goczałkowicach-Zdroju (do 70 mg/dm3), Świnoujściu (do 60 mg/dm3) i w Busku-Zdroju (do 44 mg/dm3).

Wody fluorkowe

Zawierają w swoim składzie jon fluorkowy w stężeniu nie mniejszym niż 2 mg/dm3. Obecność fluorków w wodach podziemnych wiąże się z procesem wietrzenia minerałów bogatych w fluor, m.in. fluorytu, kriolitu czy turmalinu. Najwyższe stężenia jonu fluorkowego znane są z wód ujmowanych głębokimi otworami w Cieplicach Śląskich-Zdroju i Lądku-Zdroju. Zawartość fluorków w tych wodach waha się w granicach 12-14 mg/dm3. 

Wody jodkowe

Charakteryzuje je obecność jonu jodkowego w ilości nie mniejszej niż 1 mg/dm3. Głównym źródłem tego pierwiastka w wodach jest proces uwalniania z osadów morskich, zwłaszcza iłów, a także rozkład substancji organicznej. W lecznictwie uzdrowiskowym wykorzystywane są wody, w których stężenie jodków nie przekracza zazwyczaj 20 mg/dm3, np. w Busku-Zdroju wynosi 18 mg/dm3, a w Rabce-Zdroju zawiera się w przedziale 15-19 mg/dm3.

Wody siarczkowe

Swoje właściwości lecznicze zawdzięczają obecności siarki dwuwartościowej w ilości co najmniej 1 mg/dm3. Siarkowodór w wodach leczniczych występujących w Polsce pochodzi z redukcji siarczanów, których źródłem jest proces rozpuszczania skał siarczanowych oraz rozkład siarczków metali w obecności mikroorganizmów lub przy udziale wodoru cząsteczkowego. Lecznicze wody siarczkowe wykorzystywane są w wielu miejscowości uzdrowiskowych, m.in. w Busku-Zdroju, Swoszowicach, Horyńcu-Zdroju, Lądku-Zdroju czy w Wapiennem.

Wody krzemowe 

Cechuje je obecność krzemu w formie kwasu metakrzemowego w stężeniu nie mniejszym niż 70 mg/dm3. Składnik ten w wodach podziemnych pojawia się na skutek rozpuszczania kwarcu i chalcedonu oraz wietrzenia minerałów krzemianowych. Wody zawierające kwas metakrzemowy w stężeniach uznanych za terapeutyczne są dość rzadko wykorzystywane lecznictwie uzdrowiskowym. Jego najwyższe stężenia stwierdzono w źródłach i otworach wiertniczych ujmujących fluorkowe wody termalne w Cieplicach Śląskich-Zdroju oraz w ujęciu szczaw w Dusznikach-Zdroju (ponad 140 mg/dm3).

Wody radonowe

Swoje właściwości lecznicze zawdzięczają obecności izotopu radonu powstającego w wyniku rozpadu promieniotwórczego α izotopu radu, w ilości nie mniejszej niż 74 Bq/dm3. Występowanie wód radonowych w Polsce ogranicza się prawie wyłącznie do obszaru prowincji sudeckiej, a zawartość radonu wynosi na ogół od 3 do 1000 Bq/dm3. Obecność wód radonowych potwierdzono w okolicy Strzegomia-Sobótki, w rejonie Ślęży oraz Śnieżnika.

Wody radonowe wykorzystywane są do celów leczniczych w szeregu miejscowości uzdrowiskowych, m.in. w Przerzeczynie-Zdroju, Długopolu-Zdroju, Świeradowie-Zdroju, Jedlinie-Zdroju i Szczawnie-Zdroju. Radon jest także składnikiem leczniczym swoistych wód termalnych Lądka-Zdroju i Cieplic-Zdroju. 

Wody kwasowęglowe i szczawy

Swoistym składnikiem wód kwasowęglowych i szczaw jest rozpuszczony w nich wolny CO2. Wody kwasowęglowe zawierają go w ilości nie mniejszej niż 250 mg/dm3, natomiast szczawy w stężeniu co najmniej 1000 mg/dm3. Wody wzbogacone naturalnie w CO2 występują w Polsce w Karpatach i Sudetach. Unikalnym typem szczaw chlorkowych są tzw. zubery, które ujęto w Krynicy-Zdroju, Złockiem i Zubrzyku.

W rejonie Szczawnicy, Szczawy, Wysowej-Zdroju, Iwonicza-Zdroju i Rymanowa-Zdroju występują szczawy chlorkowe o mineralizacji dochodzącej do 27 g/dm3. Wyróżnia je zawartość żelaza dwuwartościowego oraz jodków. W Lubatówce niedaleko Iwonicza-Zdroju ujęto termalne wody kwasowęglowe. W rejonie Rymanowa-Zdroju i Iwonicza-Zdroju wody te wykazują związek z występującymi tu złożami ropy naftowej. Z kolei w Grabinie, Jeleniowie, Krosnowicach oraz Dusznikach-Zdroju udokumentowano, unikatowe w skali całego kraju, szczawy termalne osiągające na wypływie z ujęcia temperaturę rzędu 20-35°C.

Typy wód leczniczych wynikające ze swoistych cech fizycznych 

Są to lecznicze wody termalne. Wody termalne osiągają na wypływie z ujęcia temperaturę nie mniejszą niż 20°C. Temperatura wód podziemnych zależy nie tylko od głębokości występowania warstw wodonośnych, ale także od wartości strumienia cieplnego i właściwości termicznych skał, w których gromadzą się wody, przede wszystkim ich przewodnictwa cieplnego.

O właściwościach leczniczych wód termalnych decyduje obecność składników swoistych w odpowiednich określonych prawnie stężeniach farmakologicznie czynnych. Wody lecznicze o temperaturze powyżej 20°C ujęto w szeregu uzdrowisk, m.in. w Ciechocinku, Konstancinie-Jeziornie, Lądku-Zdroju, Rabce-Zdroju czy Ustroniu. 

Zastosowanie wód leczniczych

Wody lecznicze wykorzystywane są w leczeniu 17 typów schorzeń. Wszystkie zabiegi lecznicze powinny być stosowane ściśle według zaleceń lekarskich, określających czas ich trwania, dawkę, częstotliwość oraz odpowiedni ilościowo cykl.

Najczęściej wykorzystywanymi wodami do celów balneoterapeutycznych są: szczawy i wody kwasowęglowe, wody chlorkowe, siarczanowe i siarczkowe, radonowe, zarówno chłodne, jak i termalne, o mineralizacji do 80 g/dm3. Mają one zastosowanie w kąpielach leczniczych (w tym także suchych kąpielach kwasowęglowych), inhalacjach oraz kuracji pitnej (krenoterapii). Z mniejszym natężeniem wykonuje się także okłady i kompresy oraz płukania i przepłukiwania jam ciała.

Kąpiele lecznicze

Stosowane są przede wszystkim przy schorzeniach narządów ruchu, dermatologicznych, neurologicznych, kardiologicznych oraz naczyń obwodowych. Mają one formę kąpieli indywidualnych wannowych (całkowitych lub częściowych), bądź zbiorowych – basenowych (w budynkach zadaszonych lub odkrytych).

Czas kąpieli nie powinien przekraczać 30 minut, a liczba zabiegów podczas kuracji 10-12. Jako dodatek do kąpieli wodnych stosuje się także masaże wirowe oraz bicze wodne. 

 Do kąpieli leczniczych stosowane są niemal wszystkie typy wód leczniczych. Do najpowszechniej stosowanych należą:

• kąpiele solankowe – mają charakter bodźcowy, ich działanie narasta wraz ze wzrostem stężenia solanki oraz temperatury zabiegu. Kąpiele te wywołują wiele miejscowych i ogólnych reakcji, takich jak zmniejszenie pobudliwości nerwów czuciowych i ruchowych, zwiększone ukrwienie skóry, normalizację ciśnienia krwi, poprawę sprawności serca, polepszenie regulacji krążenia krwi, wzrost przewietrzenia płuc, pobudzenie przemiany materii, zwiększenie wydalania moczu, poprawę odporności organizmu;
• kąpiele siarczkowe - działają przeciwzapalnie oraz regenerująco na tkankę łączną. Korzystnie działają w miażdżycy naczyń tętniczych oraz obniżają poziom cholesterolu, a także wzmagają odporność na infekcje.
• kąpiele kwasowęglowe – dwutlenek węgla zawarty w wodzie rozszerza naczynia krwionośne i obniża ciśnienie tętnicze, korzystnie wpływa na pracę serca, poprawia wentylację płuc, polepsza nastrój, obniża stężenie glukozy, poziom cholesterolu we krwi. Stosowane są także suche kąpiele z użyciem dwutlenku węgla, które poprawiają krążenie obwodowe i centralne, zmniejszają napięcie układu nerwowego, łagodzą ból, a także mają właściwości relaksujące. Ich szczególnym atutem jest możliwość stosowania u pacjentów ze schorzeniami kardiologicznymi, a także u osób starszych mających problem z poruszaniem się. Istotną cechą kąpieli kwasowęglowych jest ich temperatura, niższa niż temperatura ciała – konsekwencja tego jest aktywizacja reakcji chroniących przed utratą ciepła;
• kąpiele radonowe – wpływają korzystnie na przemiany komórkowe, procesy enzymatyczne, wzmacniają naczynia krwionośne, tkankę nerwową, obniżają nadciśnienie tętnicze, przyspieszają procesu regeneracyjne w tkance organicznej, a także działają leczniczo na skórę, szkielet i mięśnie, pomagają w leczeniu niepłodności;
• kąpiele termalne – kąpiele w wodzie termalnej należą do najstarszych zabiegów leczniczych. Biorąc pod uwagę odczuwalność zmian temperatury wody przez organizm człowieka wody dzieli się na: chłodne (20-27°C), obojętne (35-36°C), ciepłe (38-39°C) oraz gorące (40-42°C). Poza wartością temperatury wody, efekty działania kąpieli termalnych zależą od szeregu czynników, takich jak: czas trwania kąpieli, obecność dodatkowych bodźców mechanicznych, ruchu osoby korzystającej z kąpieli, zmiany temperatury wody w czasie zabiegi oraz składu chemicznego samej wody. Stosuje się kąpiele chłodne o temperaturze 25-30°C lub letnie o temperaturze 28-33°C, często w połączeniu z innymi czynnikami, np. natryskami lub ćwiczeniami. Kąpiel w wodzie o temperaturze 34-37°C powoduje odprężenie, natomiast podczas kąpieli w wodzie o temperaturze 38-39°C uzyskuje się efekty przegrzania, usprawniający krążenie krwi, wzmocnione oddziaływaniem fizyczno-chemicznym – w przypadku wód o wyższej zawartości rozpuszczonych składników mineralnych. 

Inhalacje

Inhalacje to inaczej wziewanie aerozoli. Ich celem jest wprowadzenia do dróg oddechowych odpowiedniego środka leczniczego, co poprawia funkcjonowanie górnych i dolnych dróg oddechowych. W zależności od potrzeb stosuje się inhalacje ciepłe lub zimne, zawierające zróżnicowaną objętość części ciekłych.

W inhalacjach wodami leczniczymi najczęściej stosuje się: wody chlorkowo-sodowe; wody chlorkowo-sodowe z jodem; wody chlorkowo-sodowe z bromem; szczawy; wody siarkowo-siarkowodorowe.

Szczególnym rodzajem inhalacji są wziewania aerozolu w tężni, który działa profilaktycznie, a także wspomaga leczenie schorzeń m.in. górnych dróg oddechowych, chorób tarczycy, schorzeń alergicznych skóry, obniża poziom ciśnienia tętniczego.

Obecnie w kraju tężnie solankowe znajdują się m.in. w: Ciechocinku, Gołdapi, Inowrocławiu, Konstancinie-Jeziornie, Maruszy, Rabce-Zdroju, Dębowcu i Wieliczce. W ostatnich latach, w wielu polskich miastach, nieprowadzących działalności uzdrowiskowej, powstały liczne obiekty, które można zaklasyfikować jako minitężnie. Nie mają one działania leczniczego, jednak powietrze nasycone solanką może wpływać korzystnie na poprawę samopoczucia.

Kuracja pitna

To jedna z najstarszych form leczenia uzdrowiskowego, polegająca na piciu wód leczniczych o konkretnej temperaturze, przez określony czas i w ustalonych ilościach, zgodnie z zaleceniami lekarskimi.

Kuracja pitna na terenie uzdrowiska jest oferowana w pijalni wód mineralnych, gdzie wody podawane są w specjalnie do tego przeznaczonych kubeczkach, zwanych pijałkami, bądź też w jednorazowych kubeczkach ze słomkami. 

Najczęściej stosowane wody w kuracji pitnej to: chlorkowe, szczawy i kwasowęglowe, siarkowodorowe i siarczkowe, a także niektóre wody swoiste: żelaziste, fluorkowe, jodkowe i radonowe. Ich smak jest zależny od stopnia zmineralizowania: od słodkiego do mocno słonego. Bardzo powolne picie wody oraz ogrzanie jej do temperatury ciała powoduje większą przyswajalność składników mineralnych.

Wody lecznicze przyjmowane w kuracji pitnej stosowane są w leczeniu chorób układu pokarmowego, układu krążenia, układu oddechowego, układu nerwowego, układu moczowego oraz chorób metabolicznych i gruczołów hormonalnych. 

Ten rodzaj kuracji może być kontynuowany lub realizowany na zalecenie lekarskie poza uzdrowiskiem, w warunkach domowych, przy wykorzystaniu butelkowanych wód leczniczych, które dostępne są w aptekach, specjalistycznych sklepach, a co raz częściej również w sklepach dużych sieci handlowych.

Butelkowane wody lecznicze to: Jan, Słowinka i Zuber z Krynicy-Zdroju, Wielka Pieniawa z Polanicy-Zdroju, Dąbrówka i Mieszko ze Szczawna-Zdroju oraz Franciszek, Józef i Henryk z Wysowej-Zdroju. Wody lecznicze dostępne powszechnie jako butelkowane naturalne wody mineralne są wodami służącymi do codziennej konsumpcji, mimo tego niekiedy mogą być stosowane do prowadzenia kuracji pitnej.

ja