Wolność to jedno z podstawowych stwierdzeń określających nasze oczekiwania dotyczące reguł życia w społeczeństwie. Jednak we wszystkich przypadkach precyzyjne określenie, czym jest wolność - napotyka trudności. Staje się przez to hasłem o często destrukcyjnym charakterze i wymowie.
W Cywilizacji Polskiej zaproponowałem definicję:
WOLNOŚĆ - TO PRAWO DO ODPOWIEDZIALNOŚCI.
W pewnym zakresie jest ona zgodna z lansowanym przez JPII stwierdzeniem, że "nie ma wolności bez odpowiedzialności". jednak to "katolickie" określenie nie jest definicją, a jedynie określeniem zakresu oddziaływania wolności.
W podanej definicji wolności oba słowa określające wymagają doprecyzowania. Zarówno bowiem "prawo" nie jest pojęciem jednoznacznym, jak i "odpowiedzialność" także ma różne konotacje.
PRAWO - w tym przypadku nie jest związane z prawem stanowionym (które można określić jako "lex", niezależnie od roli jaką pełni), ale z prawem stanowiącym istotę danego bytu, czyli niezbywalnym jego charakterem. Tego typu prawo (chyba można zaliczyć go do typu "iuis" - prawa naturalnego), jest prawem istotowym człowieczeństwa i pozwala na dokonywanie wyborów (bez nadawania im zabarwienia wartościującego).
ODPOWIEDZIALNOŚĆ - obecnie bardzo często kojarzona jest z ponoszeniem konsekwencji ( zazwyczaj o negatywnym "zabarwieniu"). Ten kształt rozumienia kreowany jest w judaizmie i katolicyzmie (stąd twierdzenie o zjudeizowaniu katolicyzmu), gdyż odpowiedzialności nadawane jest znaczenie zależności od rzekomo nadanego Objawieniem Prawa Boskiego. W ogólnym spojrzeniu to Prawo Boże ma charakter "lex", a próbuje się wmusić przekonanie, że z racji "boskiej" proweniencji, ma ono (albo przynajmniej powinno być tak traktowane) charakter "iuis". Tu istnieje wyraźny rozdźwięk między judaizmem, a polskością (a także nauką Chrystusa).
Tymczasem w "polskim" rozumieniu ODPOWIEDZIALNOŚCI należy wskazać, że łączy się ona nie tylko z negatywnymi konsekwencjami, ale także z możliwością korzystania z pozytywnych owoców decyzji.
Tyle z uwag ogólnych tyczących rozumienia pojęcia wolności - jako definicji. Jest jeszcze odmienne podejście - jak jednostki odczuwają swoją wolność w ramach życia w społeczeństwie.
Ta perspektywa jest zupełnie odrębną od przedstawionej powyżej. Nasze poczucie wolności nie jest związane z filozoficznymi dywagacjami, a konkretnymi możliwościami zachowań w życiu. Cóż bowiem z rozważań o różnicach rozumienia tego pojęcia, gdy nie wolno nam będzie pojechać do innego kraju, albo tylko nie będziemy mieli wyboru koloru ubrania (zwłaszcza gdy nie są to spodnie, a sukienka)?
Jak widać poczucie wolności ma duży zakres stopniowania - od prawa do wyboru w kwestiach codziennych czynności, po decyzji dotyczących całej naszej przyszłości. Podobne problemy, tylko w innym ujęciu mają politycy decydujący o losach społeczeństw.
Druga konkluzja z tym związana polega na spostrzeżeniu, że znaczna część społeczeństwa NIE CHCE podejmować decyzji - także w swoich sprawach. Woli, aby ktoś inny te decyzje podjął za nich, a oni gotowi się do nich dostosować - i jednocześnie mieć pretensje, że nie są dla nich we wszystkim dogodne. Czy ci ludzie, dostosowujący się tylko do norm narzucanych przez innych, są wolnymi i mają poczucie wolności?
Gdyby zapytać - większość z nich odpowie, że są wolni, a tylko "ktoś" próbuje im tę wolność ograniczać.
Jak zatem ustalić kryterium oceny wolności w społeczeństwie, zwłaszcza w takim jak polskie?
Wydaje się, że istotą poczucia wolności (o ile odrzucić wpływ nacisku materialnego np. brak żywności itp.), jest ZDOLNOŚĆ DO KREOWANIA MARZEŃ. Tylko człowiek, który ma marzenia i stara się je realizować - jest człowiekiem wolnym.
Warto przy tym zdać sobie sprawę, że rodzaje marzeń są różne. To może być prawo do wyboru koloru sukienki, czy uczesania. Może to być pasja zbierania znaczków pocztowych, czy budowania modeli samolotów. Ale może to też być pragnienie pomagania innym i praca w hospicjum, bądź wspinaczka na najwyższe szczyty. Wszelkie tego typu realizowane marzenia są przejawami wolności i stanowią o jej poczuciu. Ich istotą są marzenia o własnej drodze rozwojowej. Poczucie wolności mamy zaś wtedy, gdy możemy te marzenia realizować.
Końcową frazą tych uwag jest stwierdzenie, że:
wolność - to prawo do odpowiedzialności
ale
poczucie wolności - to możliwość realizacji marzeń.
