Architektura semiotyczna pieniądza

1. Wprowadzenie: pieniądz jako proces semiotyczny

Jeżeli – jak wykazano w poprzednich wpisach – pieniądz stanowi byt relacyjny, kreowany ex nihilo i podtrzymywany instytucjonalnie, to jego istnienie nie może być redukowane do materialnego nośnika ani do abstrakcyjnej zmiennej ekonomicznej. Pieniądz musi być analizowany jako proces semiotyczny, zachodzący w ramach określonych procedur, instytucji i kodów interpretacyjnych.

Analogicznie do prawa – które istnieje realnie nie jako zbiór norm, lecz jako procedura ich stosowania – pieniądz istnieje nie jako rzecz, lecz jako ciąg operacji znakowych, których skuteczność zależy od ich formalnej poprawności, znaczeniowej stabilności oraz pragmatycznej egzekwowalności.

Celem niniejszego rozdziału jest zaproponowanie architektury semiotycznej pieniądza, opartej na klasycznym trójpodziale Charlesa Morrisa (syntaktyka–semantyka–pragmatyka), rozwiniętej o ujęcie instytucjonalne Umberta Eco oraz krytykę mitologiczną Rolanda Barthes’a.

2. Analogia proceduralna: pieniądz a postępowanie sądowe

Podstawową tezą metodologiczną rozdziału jest analogia pomiędzy pieniądzem a postępowaniem sądowym:

Tak jak norma prawna nie „działa” bez procedury i instytucji interpretującej, tak pieniądz nie funkcjonuje bez ciągłej semiozy – procesu wytwarzania, interpretowania i egzekwowania znaczeń monetarnych.

3. Morris: syntaktyka, semantyka i pragmatyka pieniądza

Charles Morris zaproponował trójwarstwową analizę znaków, obejmującą ich strukturę formalną (syntaktykę), odniesienie znaczeniowe (semantykę) oraz skutki użycia (pragmatykę)¹. Każda z tych warstw jest niezbędna do ontologicznego funkcjonowania pieniądza.

3.1. Syntaktyka: formalna struktura zapisu

Syntaktyka dotyczy relacji znak–znak, niezależnie od ich znaczenia. W przypadku pieniądza obejmuje ona:

podwójny zapis księgowy (aktywa/pasywa),

bilanse sektorowe,

reguły emisji i rozliczeń,

kody transakcyjne i standardy rachunkowości.

Na tym poziomie pieniądz jawi się jako samospójny system formalny, którego warunkiem istnienia jest binarność zapisu. Bez poprawnej syntaktyki pieniądz nie jest fałszywy — on po prostu nie istnieje ontologicznie, analogicznie jak wyrok wydany bez procedury.

3.2. Semantyka: znaczenie pieniądza

Semantyka dotyczy relacji znak–przedmiot, czyli pytania, co pieniądz „znaczy”. To właśnie na tym poziomie toczy się zasadniczy spór ontologiczny pomiędzy różnymi teoriami ekonomicznymi.

W perspektywie MMT:

pieniądz oznacza zdolność do regulowania zobowiązań podatkowych,

jest znakiem długu państwowego,

odnosi się do porządku prawno-instytucjonalnego.

W ujęciu neoklasycznym:

pieniądz „reprezentuje” wartość rynkową,

odnosi się do użyteczności, rzadkości lub towaru.

Semantyka pieniądza nie jest neutralna — determinuje granice tego, co uznaje się za możliwe politycznie i gospodarczo.

3.3. Pragmatyka: pieniądz jako działanie i władza

Pragmatyka dotyczy relacji znak–użytkownik, czyli realnych skutków użycia znaku. W przypadku pieniądza obejmuje ona:

motywację do pracy i inwestowania,

dyscyplinę podatkową,

dostęp do zasobów,

sankcję i wykluczenie.

Na tym poziomie pieniądz ujawnia się jako technologia władzy. Znak pieniężny działa, ponieważ jego nieużycie lub niewłaściwe użycie wiąże się z realnymi konsekwencjami. Pragmatyka jest więc momentem, w którym semiotyka przechodzi w politykę.

4. Eco: instytucje interpretacji i zamknięcie semiozy

Umberto Eco podkreślał, że znaki nie posiadają znaczenia same z siebie, lecz funkcjonują w ramach instytucji interpretacyjnych, które stabilizują sens i ograniczają dowolność interpretacji².

W systemie pieniężnym rolę takich instytucji pełnią:

banki centralne,

organy fiskalne,

sądy,

ekonomia akademicka,

media ekonomiczne.

Ekonomia głównego nurtu nie jest więc jedynie opisem rzeczywistości ekonomicznej, lecz instytucją semiotyczną, która wyznacza, jakie interpretacje pieniądza są dopuszczalne, a jakie traktowane jako „nienaukowe”.

Na tym poziomie ujawnia się związek semiotyki z kolonizacją epistemiczną: peryferyjne gospodarki adaptują nie tylko polityki, lecz również kody znaczeniowe centrum.

5. Barthes: pieniądz jako mit

Roland Barthes analizował mity jako systemy znakowe drugiego rzędu, które naturalizują historyczne i polityczne konstrukcje, przedstawiając je jako oczywiste i nieuchronne³.

W sferze pieniądza mitami są m.in.:

„nie ma pieniędzy”,

„budżet państwa jak budżet domowy”,

„rynki karzą nieodpowiedzialność”,

„deficyt jest niemoralny”.

Mity te działają poprzez:

eliminację ontologii,

depolityzację decyzji,

przedstawienie relacji władzy jako praw natury.

Barthesowska analiza pozwala zrozumieć, dlaczego błędne aksjomaty ekonomiczne są społecznie skuteczne: nie dlatego, że są prawdziwe, lecz dlatego, że zostały zmitologizowane.

6. Synteza: pełna architektura semiotyczna pieniądza

Łącząc Morrisa, Eco i Barthes’a, można zaproponować trójpoziomową architekturę semiotyczną pieniądza:

Poziom syntaktyczny

→ binarna struktura zapisu, formalna poprawność

Poziom semantyczny

→ interpretacja pieniądza jako długu państwowego lub towaru

Poziom pragmatyczny

→ realne skutki społeczne i polityczne

Mity funkcjonują jako mechanizmy stabilizacji błędnej semantyki, maskując zarówno syntaktyczną naturę pieniądza, jak i jego pragmatyczną funkcję władzy.

7. Zakończenie: od ontologii do przeprojektowania

Analiza semiotyczna pokazuje, że pieniądz nie jest „dany”, lecz ciągle wytwarzany w procesie interpretacyjnym, analogicznie do prawa. Zmiana polityki pieniężnej nie polega więc wyłącznie na zmianie parametrów ekonomicznych, lecz na przeprojektowaniu całej architektury znakowej: od zapisu, przez znaczenie, po praktykę.

Ekonomia, która ignoruje semiotykę, nie rozumie własnego przedmiotu.

Ekonomia, która ją przyjmuje, odzyskuje zdolność projektowania.

Przypisy

Morris, C. (1938). Foundations of the Theory of Signs. University of Chicago Press.

Eco, U. (1976). A Theory of Semiotics. Indiana University Press.

Barthes, R. (1957). Mythologies. Seuil.

Bibliografia uzupełniająca

Eco, U. (1979). The Role of the Reader. Indiana University Press.

Foucault, M. (2007). Security, Territory, Population. Palgrave.

Mitchell, W., Wray, L. R., Watts, M. (2019). Macroeconomics. Red Globe Press.

Graeber, D. (2011). Debt: The First 5,000 Years. Melville House.

Searle, J. (1995). The Construction of Social Reality. Free Press.