W pierwszej części "Kulisów manipulacji" - TUTAJ - opisałem czym jest propaganda i jakie są jej rodzaje. Tematem niniejszej części jest przedstawienie technik manipulacji, które codziennie wylewają się z łam gazet, portali oraz ekranów TV. Problem ten dotyczy wszystkich gazet i programów od lewa do prawa - nie ma wyjątków, tak jak nie ma rzetelnych i obiektywnych mediów. To samo dotyczy dziennikarzy, chociaż w tym zawodzie zdarzają się na szczęście pasjonaci zawodu - w przeciwieństwie do mas funkcjonariuszy medialnych, którzy sprzedali się dla kariery lub mamony. Tych pasjonatów, przynajmniej starających się być obiektywnymi i rzetelnymi, łatwo rozpoznać - zazwyczaj są "wolnymi strzelcami" starają się być niezależnymi od redakcji i nie mieć przełożonych. Nie gwarantuje to - rzecz jasna - pełnego obiektywizmu ( oni też mają poglądy i ukształtowane widzenie świata), ale w odróżnieniu od mediów głównego nurtu "wolni strzelcy" prowokują do własnych przemyśleń, czyli uprawiają komunikację informacyjną - w przeciwieństwie do komunikacji propagandowej mediów głównego nurtu
Współczesność wykształciła - niestety - całe rzesze idiotów i imbecyli: ludzi pozornie dobrze wykształconych, ale tylko do poziomu rozumienia nieskomplikowanych komunikatów i umiejętności przyswajania podstawowych potrzeb poznawczych. Innymi słowy - ci ludzie mają rozumieć co się do nich pisze, ale niekoniecznie mają posiadać umiejętność zadawania pytań. Na takiej podstawie opiera się zasadnicza część technik manipulacji, ponieważ ludzie przyswajając wiedzę z mediów, nie zdają sobie sprawy, że ta wiedza nie tylko jest nic nie znaczącym zbiorem informacji, ale jest w swojej istocie zagrożeniem, bo może zostać w praktyczny sposób zniekształcona i wykorzystana przeciwko nim.
Żeby tego uniknąć, trzeba nauczyć się, a właściwie nabyć, umiejętność dostrzegania manipulacji. Żeby to zrobić, trzeba najpierw pogodzić się z faktem, że nie trzeba się na wszystkim znać, a ludzką rzeczą jest błądzić. Na początek trzeba nauczyć się czytać nagłówki. Bo największa manipulacyjna "magia" dzieje się właśnie w nagłówkach, które dla większości z nas stanowią główne źródło informacji o świecie. A one najczęściej są po prostu fałszywe. Manipulacja prawie zawsze zaczyna się od nagłówka, ponieważ ludzie czytać nie lubią i do końca tekstu dociera tylko niewielki procent odbiorców. Dziennikarze doskonale o tym wiedzą, dlatego w nagłówku zawierają zmanipulowany komunikat, a dopiero w ostatnim zdaniu artykułu informują o tym, co naprawdę zaszło. Technicznie rzecz biorąc nie kłamią, ponieważ to nie ich wina, że ludzie czytają tylko nagłówki.
W dalszych rozważaniach nie mogę już nie wspomnieć o Robercie Cialdinim i jego wnioskach z prac badawczych. Ten doświadczony profesor specjalizujący się w psychologii społecznej znaczną część swojej pracy poświęcił badaniom kwestii związanych z wywieraniem wpływu na ludzi. Wnioski opublikował w bardzo popularnej książce o tytule "Wywieranie wpływu na ludzi”. Zgodnie z jego obserwacjami, można wyróżnić sześć podstawowych technik manipulacji.
1. Społeczny dowód słuszności. Zasada ta opiera się na przekonaniu, że jeśli inni ludzie postępują w określony sposób, to tak należy postępować. Tę metodę wykorzystują często grupy ludzi, by przekonać innych do zasadności swoich działań i zachęcić ich do tego samego. Tego rodzaju techniki znajdą odzwierciedlenie na przykład w działaniu o charakterze sekciarskim.
2. Reguła sympatii i lubienia. Opiera się na przeniesieniu pozytywnych uczuć związanych z określoną osobą/ grupą/ narodowością na podejmowane przez nią działania czy składane propozycje. Ta technika jest do perfekcji opanowana przez polityków, którzy na początku skupiają się na budowaniu pozytywnego wizerunku własnej osoby mając świadomość, że dzięki temu łatwiej będzie im przekonać wyborców do swoich działań. Analogicznie ta reguła może przybrać formę nielubienia i nienawiści.
3. Zasada wzajemności, która polega na budowaniu potrzeby odwdzięczenia się za coś, co otrzymaliśmy już od innej osoby / grupy/ czy nawet rządu. Manipulant celowo oferuje wyświadczenie przysługi wiedząc, że wykorzysta to zobowiązanie do realizacji własnego celu. Znając zasadę działania tej techniki ma świadomość, że trudno odmówić oddania przysługi ( np. głosu w wyborach), ponieważ wewnętrzny przymus powoduje poczucie zobowiązania.
4. Reguła zaangażowania i konsekwencji, związana z psychologicznym przymusem dążenia do realizacji rozpoczętych już działań. Opiera się ona na budowaniu zaangażowania, które coraz bardziej przyciąga do siebie osobę manipulowaną i powoduje, że osoba ta nie chce porzucić tego, w co uwierzyła i w co włożyła już określone wysiłki.
5. Piąta z zasad jest bardzo często stosowana na co dzień i wykorzystuje pewnego rodzaju siłę, jaką przypisuje się osobom ze względu na przekonanie o ich wpływie. Reguła ta, czyli wpływ autorytetu, bazuje na budowaniu przekonania o sile, wiedzy czy władzy osób postrzeganych jako autorytety czy też osób posiadających w ocenie innych kwalifikacje eksperckie. Ma również zastosowanie w odniesieniu do grup społecznych, którym przypisuje się siłę z uwagi na wykonywany zawód, takich jak żołnierze czy policjanci. Z zastosowaniem tej techniki często można spotkać się w przekazach medialnych, a zwłaszcza w reklamach, które bardzo chętnie używają w swoich materiałach wypowiedzi osób nazywanych ekspertami. Ma to przekonać odbiorcę o tym, że reklamowany produkt jest wartościowy i należy go kupić, bo poleca go lekarz czy farmaceuta.
6. Reguła niedostępności. Jej zadaniem jest wzbudzenie przekonania, że dana rzecz jest bardzo trudno dostępna, przez co w odbiorze społecznym zwiększa się jej atrakcyjność i staje się coraz bardziej pożądana. Można zauważyć jej stosowanie na przykład w handlu, gdzie sztucznie ustalone wysokie ceny niektórych produktów mają przekonać konsumentów o ich wyjątkowości i zbudować potrzebę ich posiadania. Jest także wykorzystywana politycznie np. przez projekcję wizji państwa dobrobytu, lub - w mniejszym wymiarze - dążenia do jakiegoś wartościowego osiągnięcia ( zwykle nierealnego).
Każda z tych reguł znajduje zastosowanie w życiu codziennym, jednak jednoczesne zastosowanie kilku z nich (bądź wszystkich) prowadzi do osiągnięcia dużo lepszych rezultatów niż przy zastosowaniu każdej z osobna. Tyle pewnej ogólnej wiedzy, która tylko ledwo odsłania kulisy manipulacji i metod, które dla manipulacji są wykorzystywane. Tych metod jest bardzo wiele, a najczęściej stosowane to:
- Zwyczajne kłamstwa.
- Granie na emocjach.
- Sondaże.
- Ekspercki ruszt (grillowanie)
- Cytaty. (ekspertów lub prasy zagranicznej)
- Wyrywanie z kontekstu.
- Pytania. (tendencyjne)
- Przenoszenie odpowiedzialności.
- Zaburzanie perspektywy.
- Budowanie negatywnych skojarzeń.
- Metoda "na korespondenta”.
- Capslock.
- Nadużywanie i wypaczanie pojęć.
- Asymetria i niekonsekwencja.
- Kanapka zniszczenia.
W następnej części omówię (z przykładami) poszczególne metody i zajmę się telewizją. Na dziś warto z tej notki zapamiętać rzecz o nagłówkach i praktycznie zastosować wiedzę o sześciu podstawowych technikach manipulacji. Nie dajmy sobą manipulować!
